Mér dettur stundum í hug að skoða heimildir um lífskjör langafa míns og langömmu og bera þau saman við allsnægtirnar sem almenningur á Íslandi býr við á okkar tímum.

Þessi hjón hétu Ingibjörg Gunnlaugsdóttir og Gunnar Hafliðason. Þau bjuggu á jörðinni Skálahnjúki í Gönguskörðum árin 1859 til 1903. Gönguskörð eru vestur af Sauðárkróki á skaganum milli Húnaflóa og Skagafjarðar. Þetta er norður við heimskautsbaug og má geta nærri að þarna hafi veður verið válynd, einkum yfir vetrartímann. Þau hjónin eignuðust 7 börn og var amma mín Þorgerður Vilhelmína þeirra yngst, fædd 1878.

Húsakynni þessarar fjölskyldu voru torfbær, sem bæði hýsti menn og húsdýr. Þau áttu auðvitað ekki bifreið og þaðan af síður tvær bifreiðar, eins og algengt er að fjölskyldur eigi nú á tímum! Ef leið þeirra lá til annarra bæja notuðu þau hesta. Þau fóru aldrei í sólarlandaferðir! Þau fengu ekki að njóta þess að vinna bara fjóra daga vikunnar. Hjá þeim var þetta einfalt. Þau unnu alla sjö dagana. Þau áttu svo til engin tæki til að vinna með, hvort sem var til að brjóta tún eða heyja þau. Til þessara starfa votu líkamskraftarnir notadrýgstir. Til matar notuðust þau að mestu leyti við þau matvæli, sem búskapur þeirra gaf af sér. Dagblöð og útvarp voru ekki í boði og fengu þau tíðindi af atburðum í öðrum héruðum í besta falli með farandfólki sem átti leið um.

Sagan segir að þeir sem ferðuðust yfir skagann hafi gjarnan þegið gistingu að Skálahnjúki þar sem þeir fengu mat og húsaskjól. Var vel látið af gestrisni hjónanna og atlæti sem þau létu gestum sínum í té.

Íslendingar eru flestir komnir af harðgerðu fólki sem bjó við svipuð kjör og fjölskyldan að Skálahjúki. Þegar við hugsum til gjöfulla lífskjara í landi okkar nú á tímum, er okkur hollt að renna stundum huganum til þessa fólks. Það er ekki svo langur tími liðinn síðan það brá búi. Aðeins 120 ár. Upp úr þeim jarðvegi sem þetta fólk skapaði hefur sprottið eitt mesta velferðarríki í heimi manna. Við ættum að þakka því fyrir grundvöllinn sem það lagði að velferð okkar.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Eftir hefðbundnum mælikvarða eiga næstu alþingiskosningar að fara fram haustið 2025. Fyrirsvarsmenn stjórnmálaflokka eru farnir að láta í sér heyra um stefnuna framundan. T.d. var Morgunblaðið með viðtal við Kristrúnu Frostadóttur formann Samfylkingar um síðustu helgi.

Eitt sinn töldu menn að hlutverk stjórnmálaflokka væri að hafa pólitíska stefnu sem þeir skýrðu út með málflutningi sínum í því skyni að vinna kjósendur til fylgis við hana. Það má teljast hafa verið einkenni á ofangreindu viðtali, að það hafi hreint ekki einkennst af þessum viðhorfum. Flokkur formannsins virðist miklu fremur vilja taka upp þau viðhorf sem flokkurinn telur helst til vinsælda kjósenda fallin. Markmiðið virtist vera það eitt að tileinka sér þá stefnu sem gefur flest atkvæði. Kom fram að nú skyldu lögð niður þau pólitísku viðhorf sem þessi flokkur hefur helst barist fyrir undanfarin ár af mikilli sannfæringu, svo sem eins og baráttu fyrir aðild okkar að Evrópusambandinu og fleiri mál.

Viðhorf af þessum toga eru hreint ekki bundin við Samfylkinguna. Miklu fremur má núorðið telja þau ráðandi hjá flestum, ef ekki öllum, stjórnmálaflokkum. Þá telja þeir að lýðskrumið sé vænlegasti kosturinn. Þetta gildir m.a. um málflutning Sjálfstæðisflokksins, sem ætti að vera boðberi frelsis og ábyrgðar. Þessu ætti að fylgja af flokksins hálfu barátta gegn aukningu ríkisumsvifa og lækkun skatta. Vinna þarf háttvirta kjósendur til fylgis við þessa stefnu í stað þess að stunda yfirboð gagnvart öðrum flokkum um að gera allt fyrir alla með þeirri aukningu ríkisútgjalda sem slíkri stefnu fylgir. Menn ættu að þora að mæla fyrir sannfæringu sinni og vinna háttvirta kjósendur til fylgis við hana. Þetta er engan veginn einkenni á kosningabaráttu flokkanna nú um stundir. Það er miklu fremur líkast því að þeir séu að taka þátt í kappleik á borð við þann sem íþróttafélög stunda hvert gegn öðru.

Ég er viss um að sá flokkur myndi vinna á gagnvart almenningi sem sýndi að hann stæði fyrir einhver grunnviðhorf sem hann væri ekki tilbúinn til að selja í hanaslag samtímans.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Fyrir nokkrum árum sendi ég starfandi dómurum gátlista sem þeir gætu haft við hendina við meðferð sakamála. Flestir þeirra tóku þessu framtaki vel.

Lagaheimild til refsingar þarf að vera í settum lögum. Efni hennar þarf að vera skýrt og ber að túlka vafa sakborningi í hag.

Ekki má dæma sakborning fyrir aðra háttsemi en þá sem í ákæru greinir.

Heimfæra þarf háttsemi til lagaákvæðis af nákvæmni. Dómendur hafa ekki heimild til að breyta efnisþáttum í lagaákvæðum sakborningum í óhag.

Sanna þarf sök. Sönnunarbyrði hvílir á handhafa ákæruvalds.

Við meðferð máls á áfryjunarstigi þarf að gæta þess að dæma sama mál og dæmt var á neðra dómstigi. Til endurskoðunar eru úrlausnir áfrýjaðs dóms; ekki annað.

Sakborningar eiga rétt á að fá óheftan aðgang að gögnum sem aflað hefur verið við rannsókn og meðferð máls.

Sakborningar eiga að fá sanngjarnt tækifæri til að færa fram varnir sínar.

Dómarar, sem dæma, verða að hafa hlutlausa stöðu gagnvart sakborningum.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Það er athyglisvert að sjá hvernig margir menn taka gagnrýni og annars konar mótlæti sem beint er að þeim. Þetta er auðvitað misjafnt eins og gengur. Margir taka einfaldlega til máls og andmæla því sem um ræðir. Það ættu að vera hin eðlilegu viðbrögð. Slík andmæli duga þó skammt nema fyrir þeim séu færð fram gild rök sem sýna fram á að gagnrýnin eigi sér ekki marktækar forsendur.

Aðrir taka mótlætinu illa og leggja þá jafnvel fæð á þann sem valdið hefur þessum búsifjum. Þetta eru þá helst þeir sem vita ekki hvernig svara skuli. Í þessum tilvikum á gagnrýnin oft meiri rétt á sér en ella því sá sem fyrir verður finnur ekki frambærileg rök gegn henni. Miklu betra væri fyrir þessa þolendur gagnrýninnar að viðurkenna að þeir hafa farið villur vegar og jafnvel biðja afsökunar á því framferði sínu ef tilefni er til.

Það er hins vegar frekar fátítt að menn bregðist við með þessum síðarnefnda hætti. Þeim finnst þeir verða meiri menn með því að mótmæla því sem sagt hefur verið um háttsemi þeirra án þess að geta rökstutt mótmæli sín. Aðrir kjósa hins vegar bara að þegja þunnu hljóði og vilja þá ekkert af gagnrýnandanum vita. Þeir einfaldlega hætta að tala við hann og það eins þó að þeir hafi á fyrri tíð verið í vinskap við manninn og jafnvel átt honum skuld að gjalda.

Þetta eru oftast aumkunarverð viðbrögð og máttlaus. Menn eiga að geta talað saman þó að eitthvað beri á milli. Þeir eiga þá að geta rætt það málefni sem veldur og leita sameiginlega að því hvar hundurinn liggur grafinn. Það er auðvitað eitt af einkennum hins lýðræðislega samfélags að brugðist sé við gagnrýni á þennan síðastnefnda hátt og lögvarið tjáningarfrelsi nýtt til að skiptast á sjónarmiðum sínum og þess sem gagnrýnt hefur. Stundum getur átt við að gera þetta á opinberum vettvangi en í öðrum tilvikum með einkasamtali við hinn aðilann.

Kannski er algengast að sá sem hefur fengið á sig athugassemdir við framferði sínu í tilteknu máli bregðist við með reiði og afneitun. Flestir eru uppnæmir fyrir sjálfum sér og skilja ekki að þeir þjóna sjálfsvirðingu sinni best með því að taka réttmætri gagnrýni vel og læra af henni.

Þessi orð eru skrifuð í þeim tilgangi að hvetja menn til að hugsa um þetta og bæta ráð sitt ef þörf krefur.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Þegar dómari leitar að réttri niðurstöðu í máli sem hann dæmir, verður hann að ganga út frá því að aðeins ein niðurstaða sé rétt. Þó að fleiri en ein niðurstaða komi til greina má hann ekki telja sér trú um að hann megi velja þá sem honum hugnast best. Beiting réttarheimilda ræður, en ekki persónuleg afstaða dómarans.

Dómstólar mega ekki byggja dóma sína á öðru en beitingu réttarheimilda sem í gildi voru þegar atvik máls áttu sér stað. Margir lögfræðingar telja að þeim sé heimilt að byggja dóma sína á lögum sem síðar voru sett en voru ekki komin í gildi þegar atvik máls urðu. Þetta er þeim óheimilt.

Margir lögfræðingar, þar með talið viðurkenndir fræðimenn í lögfræði, halda því fram að dómstólum sé heimilt að setja ný lög – jafnvel að þeir takist á við löggjafann um lagasetninguna. Þetta er fjarstæða. Dómstólar hafa enga slíka heimild, enda er skýrt í stjórnarskránni að þeir skuli starfa eftir lögum. Þá er auðvitað átt við lög sem í gildi voru þegar atvik máls urðu. Þeir hafa heldur ekkert umboð frá almenningi til lagasetningar, eins og alþingismenn hafa.

Þessi sannindi um lögfræðilegar úrlausnir ættu sem flestir að þekkja til þess að geta forðast misnotkun af hálfu þeirra sem fara með dómsvaldið í landinu.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Um miðjan þennan mánuð (apríl) birtist í Morgunblaðinu frásögn af því er rúmlega fimmtugur maður, Hilmar Þór, fann föður sinn eftir að hafa leitað hans um margra ára bil. Við erfðafræðilega rannsókn kom í ljós, að maður að nafni Guðjón Sigurðsson, reyndist vera faðirinn og hafði hann ekkert vitað um tilvist sonarins. Guðjón er góðvinur minn og hefur verið um áratuga skeið. Svo sem fram kom í Morgunblaðinu er nú orðið kært á milli þeirra feðga og reyndar annarra í fjölskyldu Guðjóns, en þar tóku allir Hilmari vel.

Líklega er algengara en menn gera sér grein fyrir, að hér á landi eru ýmsir sem er rangt í ætt skotið, bæði karlar og konur. Tilviljanir ollu því að ég sá ástæðu til að láta fyrir nokkrum árum kanna erfðafræðileg tengsl mín við föðurafa minn Ólaf Þórarinsson.

Ég leitað því til Kára Stefánssonar hjá Íslenskri erfðagreiningu til könnunar á þessu. Þegar ég hitti Kára af þessu tilefni vildi hann ekkert vita um þá sem talið var að gætu komið til greina. Kári sagði að þetta myndi hann finna út með rannsókn sinni og myndi hann þá geta sagt mér hver maðurinn væri ef í ljós kæmi að það væri ekki Ólafur Þórarinsson, sem talinn hafði verið afi minn.

Svo þegar Kári hringdi til mín með niðurstöðuna kvað hann staðfest að Ólafur væri ekki afi minn. Ekki vildi samt betur til en svo að tveir menn komu til greina en ekki einn, eins og Kári hafði talið. Ástæðan var sú að genin voru úr öðrum eineggja tvíbura, Guðbirni eða Lárusi Hansyni. Við nánari athugun kom í ljós að Guðbjörn hafði, á þeim tíma sem um ræddi, verið búsettur í sama húsi á Njálsgötunni í Reykjavík og amma mín, Þorgerður Vilhelmína Gunnarsdóttir, og maður hennar Ólafur. Lárus var nýkvæntur á sama tíma. Taldi ég því að Guðbjörn væri maðurinn sem í hlut ætti. Pabbi var yngstur barna Þorgerðar og Ólafs en amma dó á árinu 1921, þegar pabbi var á öðru aldursári. Faðir minn var öndvegismaður og þótti mér slæmt að fá vitneskju um að hann hefði búið við fremur þröngan kost í æsku svo sem frásagnir greindu.

Við athugun á æviferli Guðbjörns kom í ljós að þar hafði farið hinn vandaðasti maður, sem lengst af gegndi stöðu yfirvarðstjóra hjá lögreglunni í Reykjavík. Í frásögnum af honum kom í ljós að hann hafði haft mörg sömu áhugamál og pabbi. Þar var um að ræða iðkun íþrótta, svo sem fimleika og sunds, áhugi á taflmennsku og bridsi, ljóð og kvæðalestur svo eitthvað sé nefnt. Með þessu tilskrifi birti ég ljósmynd af þeim tvíburabræðrum og er afi til vinstri á myndinni.

Það er í rauninni magnað að rúmum 100 árum eftir fæðingu föður míns skuli hafa verið unnt með vísindalegum rannsóknum að finna föður hans.

Jón Steinar Gunnlaugsson

Ég tel að íslenska lögfræðinga greini ekki á um að Ísland sé fullvalda ríki en svo nefnist ríki sem fer með æðsta vald í eigin málefnum, hvort sem er lagasetning, stjórnsýsla eða dómsýsla. Þetta felst í 2. gr. stjórnarskrárinnar og fleiri ákvæðum sem árétta þetta.

Nú flytur ríkisstjórnin frumvarp til almennra laga með svofelldum texta:

„Ef skýrt og óskilyrt lagaákvæði sem réttilega innleiðir skuldbindingu samkvæmt EES-samningnum er ósamrýmanlegt öðru almennu lagaákvæði skal hið fyrrnefnda ganga framar nema Alþingi hafi mælt fyrir um annað. Sama á við um skuldbindingar sem eru innleiddar með stjórnvaldsfyrirmælum.“

Við lagasetningu hér á landi gildir vitaskuld sú regla að yngri lög skuli ganga fyrir þeim eldri. Sé ekki efnislegt samræmi milli eldri laga og yngri skulu þau yngri gilda.

Hér virðist vera gert ráð fyrir að skuldbindingar samkvæmt EES- samningnum, sem ekki hafa verið leiddar í lög hér á landi, heldur aðeins með stjórnvaldsfyrirmælum, skuli ganga framar yngri almennum lagafyrirmælum ef ekki er efnislegt samræmi. Í þessu felst í reynd að lagasetningarvaldið er í þessum tilvikum tekið úr höndum íslenska löggjafans (Alþingis) og fengið í hendur erlendum aðila sem ákveður efni skuldbindinga samkvæmt EES-samningnum.

Að mínum dómi er ljóst að efni fyrrgreinds frumvarps stenst ekki fullveldisrétt þjóðarinnar sem allir virðast vera sammála um að felist í stjórnarskránni. Það er því ástæða til að benda ríkisstjórn Íslands á að ekki er unnt að samþykkja nefnt frumvarp sem lög í landinu nema fyrst hafi stjórnarskránni verið breytt í þá veru að heimila svona lagasetningu.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Hvers konar réttarkerfi er eiginlega í Bretlandi? Nú berast fréttir af því að málið gegn Gylfa Þór Sigurðssyni hafi verið fellt niður. Það er búið að halda manninum í farbanni í nær tvö ár. Hann hefur ekki getað stundað atvinnu sína þann tíma, en hann var hátt launaður atvinnumaður í fótbolta þegar ósköpin riðu yfir. Mér skilst að samkvæmt breskum rétti hafi tjáningarfrfelsi hans verið takmarkað því hann hafi ekki mátt ræða málið opinberlega, t.d. til að bera af sér sakir. Svo virðast yfirvöld hafa dregið lappirnar við að rannsaka málið. Niðurstaðan er sú að hann hefur skaðast stórlaga þennan tíma, saklaus maðurinn. Það er ástæða til að hvetja Gylfa til að sækja rétt sinn fyrir dómi.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Með breytingum á mannréttindakafla stjórnarskrárinnar 1995 var kveðið á um jafnrétti í 65. gr., sem hljóðar svo eftir breytinguna:

Segja má að síðari málsgreinin hafi verið óþörf, þar sem kveðið er skýrt á um jafnan rétt kynjanna í þeirri fyrri. Sýnilega er lögð sérstök áhersla á jafnrétti kynjanna með því að endurtaka þetta.

Það er ekki langur tími liðinn síðan mikið misrétti ríkti í þágu karla á Íslandi. Þessa gætti bæði í settum lögum en þó kannski miklu frekar í almennum samskiptum kynjanna. Ég og kona mín máttum t.d. líta kjánalegt dæmi um þetta í vottorði um hjónavígslu okkar á árinu 1974, en þar sagði að Jón Steinar „og brúður“ hefðu gengið í hjónaband. Af þessu mátti jafnvel ráða að presturinn, sem gaf vottorðið út, hafi talið að konan mín héti ekkert sérstakt.

Svona hættir eru núna líklega að mestu leyti að baki. Vonandi er búið að koma á því ástandi í landi okkar, að konur og karlar skuli „njóta jafns réttar í hvívetna“, eins og komist er að orði í stjórnarskránni.

En er þetta svo? Getur verið að fólk, sem hefur aðstöðu til að taka ákvarðanir um hagsmuni annarra og gera upp á milli manna, vilji nú sýna að það verði ekki sakað um að beita misrétti í þágu karla? Þetta getur þá birst þannig að beitt sé misrétti í þágu kvenna. Ég þykist t.d. þekkja dæmi um að matsnefndir um umsækjendur um starf meti stundum konur framar körlum eða jafnar þeim, þó að augljós tilefni séu til hins öndverða. Og þá verður þeim sem stöðu veitir létt verk að fylgja þessu eftir við skipun í starfið og sýna þannig að hann sé mikill jafnréttissinni, þó að hann sé í reynd að beita misrétti milli umsækjenda. Ég kann dæmi um að ráðherra hafi hælst um að hafa aukið jafnrétti milli karla og kvenna þegar hann skipaði komur í opinber embætti, þó að allir hafi vitað að aðrir umsækjendur af karlkyni væru hæfari. Á síðasta ári skrifaði ég blaðagrein um misrétti af þessu tagi við skipun dómara að Hæstarétti. En þetta gildir einnig á öðrum sviðum.

Við eigum að láta alla njóta jafnréttis eins og reglan í stjórnarskránni segir til um. Dulbúið misrétti sem felst í að taka konu fram yfir karlmann vegna kynferðis er ekki betra en ástandið sem var við lýði fyrir nokkrum áratugum, þegar karlar voru teknir fram yfir konur. Ástæða er til að skora á fólk til að taka raunverulegt jafnrétti milli einstaklinga fram yfir misrétti í þágu rétttrúnaðar.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Nær daglega verðum við vitni að háttsemi manna sem felst í að gera öðrum rangt til. Þetta getur falist í ýmsu eins og að taka þátt í fordæmingum yfir mönnum sem hafa verið sakaðir um brot gegn öðrum sem þeir neita og engar sannanir eru um. Stundum er háttsemi sem maður er sakaður um alvarlegri og getur falist í glæpum gagnvart öðrum.

Við höfum í gildi réttarkerfi sem á að fjalla um refsiverð afbrot manna. Þar þarf að uppfylla lögbundin skilyrði til að heimilt sé að refsa sakborningum. En fordómar okkar eru ekki bundnir við svo alvarleg brot að réttarkerfið láti sig varða. Brot á öðrum kann að felast í því að fallast á og bera út orðróm sem við heyrum um ámælisverða háttsemi þeirra, án þess að nokkur „sök“ hafi sannast. Við ættum ekki að láta það eftir okkur að taka undir slíkan orðróm og bera hann út.

Sagt hefur verið að mannskepnan sé grimmasta skepna jarðarinnar. Þegar litið er á mannkynssöguna verður að telja þessa staðhæfingu hafa nokkuð til síns máls. Að vísu eru til rándýr sem drepa bráðina án samviskubits, en þau drepa yfirleitt bara einn í einu og þá helst ekki þá sem eru sömu tegundar. Mannskepnan fremur hins vegar fjöldamorð og þá m.a. á meðbræðrum sínum. Nasistar drápu þannig 6 milljónir gyðinga á árum síðari heimstyrjaldarinnar og nú eru stunduð dráp á saklausu fólki í miðri Evrópu svo dæmi séu tekin.

Ekki eru allar misgerðir okkar svona stórfelldar en við erum samt mörg tilbúin til að veitast að öðrum án fullnægjandi tilefnis og þannig valda þeim sársauka og beinum skaða.

Ég spyr hvað sé til ráða? Svar mitt er að okkur beri öllum siðferðileg skylda til að eyða tíma og hugarorku í að mynda okkur sjálfstæðar skoðanir um þau gildi sem við viljum virða í lífi og starfi. Þetta eigum við að gera án þess að tengja það við nokkurn mann eða nokkra hagsmuni, því hugsanir um slíkt eru líklegar til þess að rugla okkur í ríminu. Ég held að tilfinning flestra okkar fyrir mannúð, réttlæti, sannleika og mannréttindum yrði mælikvarðinn sem við flest myndum vilja setja í öndvegi. En það er ekki nóg að gera þetta eingöngu upp í huganum fyrir sjálfan sig. Við verðum að taka sjálf upp lifnaðarhætti sem markast af þessum gildum og vera fús til að berjast fyrir þeim hvenær sem er á vettvangi mannanna.

Og trúið mér: Virðing okkar fyrir okkur sjálfum mun vaxa við þetta og þar með dagleg líðan batna og það eins þó að við höfum þurft að fórna einhverjum fjárhagsmunum fyrir að standa okkur í að vera sjálfstæð og heiðarleg gagnvart öðrum.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður