Sumir Íslendingar, jafnvel lögfræðimenntaðir, halda því fram að dómstólar fari með vald til að setja lög og þá í einhvers konar samkeppni við Alþingi, en samkvæmt stjórnarskránni fer Alþingi með lagasetningarvaldið. Lítum aðeins á þetta.

Samkvæmt þessari sömu stjórnarskrá gildir lýðræðisleg skipan á Íslandi. Í því felst að ríkisvaldið er komið frá þjóðinni. Þessu er sinnt með almennum alþingiskosningum, sem haldnar eru á 4 ára fresti. Ríkisvaldinu er þrískipt. Það greinist í löggjafarvald, framkvæmdarvald og dómsvald. Hin lýðræðislega skipan felst í því að handhafar löggjafarvaldsins eru kosnir af almenningi og fara því með beint umboð frá henni. Þeir þurfa svo að bera gjörðir sínar undir þjóðina í almennum kosningum, sem haldnar eru með reglulegu millibili. Ráðherrar fara með framkvæmdavaldið. Þeir fara með óbeint umboð frá þjóðinni vegna þess að hinir þjóðkjörnu fulltrúar velja þá á hverjum tíma.

Dómarar eru einu handhafar ríkisvalds sem ekki hafa lýðræðislegt umboð til starfa sinna. Enda er kveðið á um það berum orðum í 61. gr. stjórnarskrárinnar að dómstólar skuli einungis dæma eftir lögunum (sem Alþingi setur). Samt halda margir lögfræðingar, meira að segja dómarar, því fram að dómstólar hafi heimildir til að setja lög og þá jafnvel í samkeppni við Alþingi. Þetta fær ekki staðist, enda byggist vald dómstólanna ekki á lýðræðislegum grundvelli, eins og hinna valdhafanna. Þessi réttarstaða dómaranna kemur svo líka fram í því að þeir eru æviskipaðir og þurfa því ekki að bera verk sín undir almenning, eins og handhafar hinna valdþáttanna þurfa að gera.

Ég átti fyrir nokkrum áratugum í ritdeilu við kennarann í heimildafræði við lagadeild Háskóla Íslands um þetta efni. Hann hélt því m.a. fram að dómstólar tækjust á við handhafa löggjafarvaldsins um lagasetninguna. Það er því kannski ekki skrítið að sumir dómarar telji sig mega kveða upp dóma sem ekki styðjast við sett lög og eru jafnvel í beinni andstöðu við þau. Þeim hafði þannig verið kennd þessi speki í laganáminu. Í sumum erlendum ríkjum gildir sú skipan að dómstólar hafi heimildir af þessu tagi. En ekki á Íslandi. Hér gildir sú einfalda skipan á skiptingu ríkisvaldsins sem að framan er lýst. Menn ættu að láta í sér heyra ef þeir telja sig verða vara við að dómendur brjóti þessar reglur, en um það eru regluleg dæmi í landi okkar.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Komið hefur fyrir að ég hafi á liðnum árum gagnrýnt dóma fyrir að hafa sakfellt sakborninga í sakamálum án þess að öllum lögmætum skilyrðum hafi verið fullnægt. Þá er stundum eins og dómstólar hafi viljað geðjast almenningi fremur en að láta dómana ráðast af agaðri meðferð þeirra réttarreglna sem þeim ber að beita.

Fyrir kemur að almenningur taki afstöðu til þess, hvort dómar í refsimálum séu „réttir eða rangir“. Margir telja sig þess þá umkomna að telja sakborninga seka þó að dómstóll hafi sýknað þá af ákæru.

Færri telja sakborninga saklausa ef dómstóll hefur sakfellt þá.

Þessir „utanréttardómar“ eiga sjaldan rétt á sér og ættu menn ekki að taka þátt í að fella þá.

Á árinu 2020 tók ég saman lista með upptalningu á þeim atriðum sem dómarar þurfa að aðgæta að séu allir í lagi áður en sakborningur er sakfelldur í sakamáli. Mér finnst að gefnu tilefni ástæða til að endurbirta þennan lista:

1. Lagaheimild til refsingar þarf að vera í settum lögum. Efni hennar þarf að vera skýrt og ber að túlka vafa sakborningi í hag.

2. Ekki má dæma sakborning fyrir aðra háttsemi en þá sem í ákæru greinir.

3. Heimfæra þarf háttsemi til lagaákvæðis af nákvæmni. Dómendur hafa ekki heimild til að breyta efnisþáttum í lagaákvæðum sakborningum í óhag.

4. Sanna þarf sök. Sönnunarbyrði hvílir á handhafa ákæruvalds.

5. Við meðferð máls á áfrýjunarstigi þarf að gæta þess að dæma sama mál og dæmt var á neðra dómstigi. Til endurskoðunar eru úrlausnir áfrýjaðs dóms; ekki annað.

6. Sakborningar eiga rétt á að fá óheftan aðgang að gögnum sem aflað hefur verið við rannsókn og meðferð máls.

7. Sakborningar eiga að fá sanngjarnt tækifæri til að færa fram varnir sínar,

8. Dómarar verða að hafa hlutlausa stöðu gagnvart sakborningum.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Menn ættu að hlusta á viðtal á Bylgjunni s.l. mánudagsmorgun (8. sept.), en þá töluðu Heimir og Lilja við Sigríði Indriðadóttur framkvæmdastjóra um afar bágborið ástand á vinnustöðum opinberra aðila, þar sem fjölmargir starfsmenn eru sýnilega ónytjungar sem vinna lítið sem ekkert. Hafði Sigríði m.a. verið falið að kanna þetta og eru niðurstöður hennar hrikalegar.

Svo voru líka nýlega birtar opinberlega upplýsingar um veikindaforföll starfsmanna Reykjavíkurborgar. Þar kom fram að um 8-900 starfsmenn væru forfallaðir vegna veikinda dag hvern. Eru það um 8% allra starfsmanna borgarinnar. Munu þetta vera miklu meiri veikindi en þekkjast á vinnustöðum einkarekinna fyrirtækja. Það skyldi þó ekki vera að í þessum tölum leynist mikil vinnusvik þar sem frískir starfsmenn úthluta sjálfum sér fríi frá vinnu í stórum stíl á kostnað skattgreiðenda. Við þetta bætist svo það ástand sem Sigríður Indriðadóttir lýsti í viðtalinu á Bylgjunni.

Allir sjá að þetta ástand er ekki viðunandi. Það er sýnilega fyrir löngu komin brýn þörf á að tekið verði hraustlega á starfsmannamálum hjá hinu opinbera, ríkinu og sveitarfélögunum. Segja ber upp þeim starfsmönnum sem sinna ekki nema að litlum hluta þeim störfum sem þeir eru ráðnir til að sinna. Mál er að linni.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Láttu ekki fordóma og „rétthugsun“ annarra takmarka vitsmuni þína. Reyndu ávallt að vera sjálfum þér trúr í stað þess að elta það sem aðrir láta frá sér fara, nema þú hafir sjálfur sannfæringu fyrir réttmæti þess. Mundu að aðrir keppa um fylgispekt þína, án þess að skeyta um það sem þú raunverulega telur rétt. Stattu með sjálfum þér, þó að það kunni að valda vinslitum við aðra.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Það var dapurlegt að sjá í gær 1/9 þátt í RÚV sjónvarpinu (Silfrinu) þar sem fréttakona talaði við Háskólarektor. Rektorinn komst án andmæla upp með að segja að ofbeldisfull framkoma aðgerðarsinna til að hindra ræðumann við að flytja erindi jafnaðist á við rétt til tjáningarfrelsis þeirra, Og hin sat á móti henni og virtist dást af þessum boðskap. Þessi umfjöllun var ekki í lagi. Sá sem vill tjá sig öndvert við ræðumann verður að tjá sig með nýtingu málfrelsis síns en ekki beita ofbeldi til að hindra ræðu. Þessi rektor er sýnilega ófær um að gegna því starfi. Beiting ofbeldis er að hennar mati og fréttastofunnar sýnilega orðið fullgild tjáningaraðferð innan Háskólans. Ótrúlegt!

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Þjóðleikhúsið var reist fyrir 75 árum. Í þá daga voru möguleikar til leiksýninga fábreyttir. Þjóðleikhúsið bætti verulega úr þeim og hefur sinnt þeim ágætlega síðan. Það hafa líka á undanförnum árum verið sýnd leikverk í samkomuhúsum um allt land.

Nú er öldin önnur. Möguleikar til hvers konar leiksýninga og annarrar dægrastyttingar hafa stóraukist með margfalt meiri tækni en kostur var á við stofnun leikhússins. Menn horfa t.d. á kvikmyndir í stórum stíl heima hjá sér í tölvum og sjónvarpstækjum. Þar er m.a. boðið upp á sýningar á mögnuðum meistaraverkum m.a. á sviði leiklistar. Á slíku var enginn kostur við stofnun Þjóðleikhússins.

Þrátt fyrir þetta eru nú kynntar áætlanir um meiriháttar stækkun á Þjóðleikhúsinu sem á að kosta marga milljarða króna. Stjórnendur ríkisins, leikarar og aðrir unnendur leiklistar taka í fréttum sjónvarpsins andköf af hrifningu.

Um leið og þetta gerist er ríkissjóður í miklum fjárhagsvanda, sem leiðir til þess að ekki er hægt um þessar mundir að lækka vexti í landinu. Svo eigum við t.d. ekki fyrir fullnægjandi heilbrigðisþjónustu eða byggingu nauðsynlegra samgöngumannvirkja, svo tekin séu dæmi af brýnum verkefnum sem ríkissjóður kostar á Íslandi.

Ætli að í þessum fyrirætlunum um Þjóðleikhúsið felist sú ráðdeild sem þjóðin þarfnast?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Það er ótrúlegt að heyra um framferði ofstækismanna í Háskóla Íslands þegar hleypt var upp fundi þar fyrir skemmstu. Sögðust þeir vera ósáttir við þjóðerni ræðumannsins. Það er eins og þessir ofstækismenn séu komnir aftan úr forneskju í aðgerðum sínum gegn tjáningarfrelsi hér á landi. Framferði þeirra er ósæmilegt á alla mælikvarða. Viðbrögð yfirvalda í Háskólanum eru ennþá verri. Rektor Háskóla Íslands ætti auðvitað að ganga fremstur í að fordæma þessa árás á tjáningarfrelsi á vettvangi skólans. En frá honum hefur hvorki heyrst hósti né stuna.

Morgunblaðið birti forystugrein um þetta ofbeldi sem birtist í blaðinu í dag 25. ágúst. Hér fylgir mynd af greininni. Þar er sagt flest sem segja þarf um málið. Eitt vantar þó í frásögn blaðsins. Það er krafa um að rektor skólans, sem nýlega hefur tekið við störfum með hátíðlegum yfirlýsingum um tjáningarfrelsi á vettvangi skólans, verði þegar í stað vikið úr starfi. Það hlýtur að vera skýlaus krafa allra þeirra sem segjast styðja tjáningarfrelsi að víkja beri þessum æðsta yfirmanni skólans þegar í stað úr starfi, því hann beitir hér sýnilega þögninni til samþykkis við þessu ofbeldisverki. Í húfi er virðing Háskóla Íslands.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Það er ágæt aðferð við að koma skoðunum sínum á framfæri að skrifa greinar í dagblöð sem birta efni um atburði líðandi stundar. Tilgangurinn með birtingu slíkra greina er auðvitað sá að fá lesendur til að lesa og þá helst sem flesta. Til þess að ná því markmiði þurfa greinarnar að vera skýrar og eins stuttar og unnt er.

Í Morgunblaðinu síðustu daga hafa birst greinar tveggja skynugra manna sem áreiðanlega eiga báðar erindi við almenning. En þær eru allt of langar auk þess sem þær fullnægja varla markmiðinu um að vera efnislega skýrar. Önnur greinin er eftir Hannes Hólmstein Gissurarson sem mér virðist að aðallega sé skrifuð í tilefni af fyrirlitlegri framkomu manna sem hleyptu upp fræðafundi í Háskóla Íslands fyrir þá sök að þeir voru andvígir afstöðu og jafnvel þjóðerni ræðumanns. Það er ekki bara furðulegt að menn sem starfa við fræðistörf í skólanum skuli haga sér svona, heldur og ekki síður að skólayfirvöldin skuli þegja þunnu hljóði um þessi ódæmi. Grein Hannesar tekur yfir nær heila opnu í blaðinu, og er víst að fáir lesendur blaðsins hafi lagt það á sig að lesa þessi ósköp, þó að þar megi fræðast um athyglisverð sjónarmið höfundar um málefni sem tengjast aðalumræðuefninu.

Hin greinin er eftir Vilhjálm Bjarnason og kveðst hann aðallega fjalla um ósamræmi í dómum Hæstaréttar. Þessi grein er bæði óskýr og alltof löng.

Fróðlegt væri ef t.d. blaðið sjálft gerði könnun á því hversu margir áskrifendur hafi lesið þessar greinar. Ég tel líklegt að þeir séu fáir og þess vegna hafi þessi skrif ekki hreyft við nokkrum manni að heitið geti. Sé það rétt má spyrja: Til hvers var skrifað?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Segja má að sjálfstæðisbaráttu Íslands hafi lokið 1. desember árið 1918, þegar samningar náðust við Danmörku um fullveldi Íslands og svonefndur sambandslagasamningur var lögtekinn í báðum löndunum. Ísland var þá orðið fullvalda og sjálfstætt ríki, eftir langa baráttu forvígismaanna þjóðarinnar fyrir þeirri stöðu.

Fullveldi þjóðar merkir að hún njóti stjórnskipulegs sjálfstæðis; með öðrum orðum að valdið til að taka ákvarðanir um málefni hennar sé hjá innlendum stofnunum og aðilum sem sæki valdið aðeins til þjóðarinnar sjálfrar og ekkert annað. Þetta gildir um alla þætti fullveldisins, hvort sem um ræðir lagasetningu, stjórnsýslu eða dómsýslu. Vísast hér til 2. gr. stjórnarskrárinnar sem og annarra ákvæða hennar.

Nú er tekist á um hvort Ísland eigi að gerast aðili að Evrópusambandinu. Slíkri aðild myndi felast framsal á veigamiklum þáttum í fullveldi þjóðarinnar. Sumir áhugamenn um þessa aðild hafa viljað gera lítið úr þessu og segjast telja þetta ekkert frábrugðið öðrum milliríkjasamningum sem Ísland er aðili að. Þetta fær ekki staðist.

Það er auðvitað ekkert rangt við að gera samninga við önnur ríki. Ef slíkir samningar fela það hins vegar í sér að lagasetningarvaldið sé fært til erlendra stofnana felst í því framsal á fullveldi þeirrar þjóðar sem í hlut á, því valdið til að setja lög í landinu telst, eins og áður sagði, til fullveldis þess. Það brýtur að auki gegn stjórnarskrá okkar að framselja lagasetningarvaldið með þeim hætti sem sem hér er tekist á um. Vilji menn gera það verður fyrst að breyta stjórnarskránni. Það er eins og sumir vilji ekki skilja þetta heldur tala bara um þessa aðild sem venjulegan milliríkjasamning. Við ættum að reyna að kalla hlutina réttum nöfnum. Það er til þess fallið að auka líkurnar á að við skiljum hvað við erum að tala um.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Fyrir nokkrum dögum birti ég hér á fasbók stutta athugasemd um sjónvarpsfrétt, þar sagt var frá því að 14 ára drengur yrði að líða matarskort vegna ástandsins á Gaza. Var svo að skilja að þetta væri Ísraelsmönnum að kenna vegna þess að þeir hindruðu flutning matvæla og annarra hjálpargagna inn á svæðið. Í fréttinni var móðir drengsins sýnd sinna honum og vakti það athygli mína að hún virtist vera í miklu betri holdum en drengurinn. Ekki tók ég neina afstöðu til þess hverjum væri um það að kenna að sveltandi fólkið fengi ekki matarsendingar sem því hafði verið ætlaðar.

Ekki stóð á viðbrögðum við þessu. Fjölmargir Íslendingar sendu mér illyrði og jafnvel hótanir vegna þessarar athugasemdar minnar. Þeir virtust vera heilaþvegnir af einhliða frásögnum íslenskra fjölmiðla um að þessar hörmungar væru allar Ísraelsmönnum að kenna. Þeir leyfðu ekki flutning matvæla inn á svæðið. Engar fréttir höfðu mér vitanlega verið fluttar á íslensku stöðvunum um afstöðu Ísraels til staðhæfinga um þetta.

Hér að neðan skulu því birtar frásagnir af þessu sem hinum hlutdrægu fréttastofum á Íslandi hefur láðst að geta um í fréttum sínum:

Færsla frá ísraelska utanríkisráðuneytinu (@IsraelMFA) á X:

„Í dag bauð IDF tugum alþjóðlegra blaðamanna til Kerem Shalom landamæranna í Gasa til að sjá með eigin augum. Hundruð hjálparbíla hafa komið inn í Gasa með samþykki Ísraels, en birgðirnar standa ónýttar og óafhentar. Ástæðan? Sameinuðu þjóðirnar neita að dreifa.“

Önnur færsla frá hjálparsamtökum sem skýrir stöðuna.

SÞ komu hjálpargögnum úr einum af þessum 950 bílum frá Ísrael til íbúa Gaza, og Hamas-liðar börðu á þeim sem komu til að þiggja aðstoðina. Færsla á X

Frásögn blaðamanns AP af ritskoðunarkröfum Hamas árið 2008, þegar fréttastofan ætlaði að greina frá því að hryðjuverkamenn samtakanna berðust í borgaralegum klæðnaði og væru taldir sem borgaraleg fórnarlömb. Færsla á X

Ég get auðvitað ekki tekið afstöðu til þess hvað er satt og rétt í umfjöllun um þetta efni. En hvers vegna ætli hinar íslensku sjónvarpsstöðvar, sem segjast vera hlutlausar í fréttaflutningi sínum, segi ekki fréttir af báðum hliðum málsins?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur