Ég verð að viðurkenna að mér finnst það vera afbökun á tungumáli okkar að breyta birtingarmynd sagnorða og lýsingarorða sem fylgja nafnorðum í eintölu sem í sjálfu sér geta tekið til fleiri en eins einstaklings eða þá einstaklinga af báðum kynjum. Fyrir nokkru var t.d. fjallað um þá venju hjá mörgum að tala ekki um ráðherra í karlkyni, þó að orðið ráðherra sé karlkynsorð. T.d. gæti einhver átt það til að segja að ráðherra væri glaðbeitt en ekki glaðbeittur. Þetta virðist vera gert vegna þess að bæði karlar og konur geta verið ráðherrar. Annað dæmi eru lýsingar á íþróttakappleikjum þar sem íþróttalið eiga hlut að máli er það nánast orðin regla að tala um liðið í fleirtölu, þó að aðeins sé verið að lýsa því sem liðið gerir inni á vellinum þegar notað er nafn liðsins í eintölu. Íþróttafréttamenn segja t.d. yfirleitt að Manchester United sækja upp völlinn þó að nafn liðsins sé eintöluorð. Málfræðilega væri rétt að segja að MU sæki upp völlinn þó að í liðinu séu margir leiknenn.

Mér er nær að halda að þetta sé orðin regla hjá þeim sem lýsa athöfnum annars kappliðsins, þó að notað sé eintöluorð um liðið eins og vera ber. Þar er samt jafnan notuð fleirtala í lýsingunni og þá sjálfsagt vegna þess að fleiri en einn leikmaður skipi liðið inni á vellimum eða þá að þeim sem talað er um sé lýst með eintöluorði af því kyni sem orðið sjálft segir til um. Svo er líka á ferðinni ósamræmi í notkun tungumálsins að þessu leyti. Ef t.d. nafn viðkomandi liðs er kvenkynsorð, t.d. Gerpla, er sagt að Gerpla sýni góðan leik í fimleikum í stað þess að Gerpla sýna slíkan leik.

Ég lærði íslenska málfræði í Menntaskólanum í Reykjavík. Þessi framangreindi háttur nútímans sker í eyrun. Mér finnst óþarfi að afbaka tungumálið með þeim hætti sem hér er nefnt. Ég held líka að í rituðu máli sé þetta síður gert þó að þess sjáist þar sjálfsagt merki. Hefðbundinn háttur í notkun tungumálsins held ég að hafi dugað ágætlega fram til þessa og felur ekki í sér neina mismunun kynjanna.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Ég starfaði sem dómari við Hæstarétt í átta ár, 2004-2012. Áður en ég tók til þessara starfa hafði ég séð til verka réttarins ýmislegt sem ég var ekki sáttur við. Ég hafði lýst þessu í ræðu og riti, þegar ég tók þá ákvörðun að sækja um dómarastarf fyrst og fremst í því skyni að kanna hvort mér yrði eitthvað ágengt við að bæta úr því sem ég taldi aðallega að hefði farið úrskeiðis. Ég var skipaður til starfans, þó að sitjandi dómarar við réttinn hefðu reynt hvað þeir gátu til að hindra skipun mína. Þeim athöfnum lýsti ég í bók minni „Í krafti sannfæringar“, sem kom út á árinu 2014. Sú saga þolir varla birtingu, svo ósæmileg sem hún var, sérstaklega þar sem æðsti dómstóll þjóðarinnar átti í hlut.

Eftir að hafa starfað í réttinum þennan tíma varð mér betur ljóst en áður hvar skórinn kreppti. Ég lét því ekki bara við það sitja að segja deili á dómaraverkum sem ég taldi ekki standast, heldur setti ég fram tillögur um hverju mætti breyta í lögum um Hæstarétt til að stuðla að vandaðri vinnubrögðum réttarins og gagnsæi við starfsemina. Ég gaf út ritgerðina „Veikburða Hæstiréttur“ á árinu 2013, þar sem gerð var ítarleg grein fyrir hugmyndum mínum um lagabreytingar í þessu skyni og rökstuðningi fyrir þeim. Segja má að meginstefið í tillögum mínum hafi verið gagnsæi, bæði við skipun nýrra dómara og einnig við ritun atkvæðanna í fjölskipuðum dóminum. Ég taldi þá m.a. að afnema þyrfti áhrif sitjandi dómara og vinahóps þeirra á skipun dómara og svo ættu dómarar að skila skriflegum atkvæðum þar sem gerð yrði grein fyrir lögfræðilegum rökstuðningi þeirra hvers og eins í stað þess að kveða upp hópdóma, þar sem öll áhersla lægi á því að vera allir sammála í öllum málum.

Þeir sem tjáðu sig um þessar hugmyndir tóku þeim vel. Menn virtust sjá að tillögurnar lutu aðeins að því að bæta og styrkja starfsemi réttarins. Allt að einu náðu þær ekki fram að ganga. Ástæðan var hatrömm andstaða dómaranna. Kom þá í ljós hið sama og einatt er ráðandi, þ.e. undirgefni við þá sem telja sig eiga hagsmuna að gæta í þágu sjálfra sín og berjast gegn endurbótunum.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Hvað ætli þurfi til, svo að dómari megi kveða upp refsidóm yfir manni sem sakaður er um refsivert brot? Nú á tíðum er algengt að almenningur taki afstöðu til þess, hvort dómar í refsimálum séu „réttir eða rangir“. Margir telja sig þess umkomna að telja sakborninga seka þó að dómstóll hafi sýknað þá af ákæru. Færri telja sakborninga saklausa ef dómstóll hefur sakfellt þá.

Af þessu tilefni er ástæða til að endurbirta það sem ég hef nefnt gátlista og hefur að geyma upptalningu á þeim skilyrðum sem, dómarar þurfa að telja að fullnægt sé í sakamáli, áður en sakborningur er sakfelldur:

1. Lagaheimild til refsingar þarf að vera í settum lögum. Efni hennar þarf að vera skýrt og ber að túlka vafa sakborningi í hag.

2. Ekki má dæma sakborning fyrir aðra háttsemi en þá sem í ákæru greinir.

3. Heimfæra þarf háttsemi til lagaákvæðis af nákvæmni. Dómendur hafa ekki heimild til að breyta efnisþáttum í lagaákvæðum sakborningum í óhag.

4. Sanna þarf sök. Sönnunarbyrði hvílir á handhafa ákæruvalds.

5. Við meðferð máls á áfryjunarstigi þarf að gæta þess að dæma sama mál og dæmt var á neðra dómstigi. Til endurskoðunar eru úrlausnir áfrýjaðs dóms; ekki annað.

6. Sakborningar eiga rétt á að fá óheftan aðgang að gögnum sem aflað hefur verið við rannsókn og meðferð máls.

7. Sakborningar eiga að fá sanngjarnt tækifæri til að færa fram varnir sínar.

8. Dómarar verða að hafa hlutlausa stöðu gagnvart sakborningum.

Þessar reglur kunna að leiða til þess að sekur maður verði sýknaður í dómsmáli gegn honum. Það er gjaldið sem við greiðum fyrir að geta kallast réttarríki.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Hafa menn leitt hugann að því hversu mjög félög og flokkadrættir eru sterkar frumforsendur fyrir alls kyns ágreiningi og voðaverkum manna? Hóphyggjan er fyrirbæri sem rænir menn heilli hugsun og hindrar þá í að taka ábyrgð á sjálfum sér. Það er svo miklu auðveldara að taka þátt í einhverju sem hópurinn gerir. Félagar í hópnum þurfa ekki að taka persónulega ábyrgð á háttsemi hans. Nóg er að vísa til þess að hópurinn hafi tekið afstöðu og félagarnir í hópnum styðji hana. Þetta er líka stundum nefnt hjarðhegðun, sem er lýsandi orð fyrir svona breytni.

Mér er nær að halda að hóphyggjan sé ráðandi háttur í samfélagi mannanna. Menn eru með einum hópi og þá gegn öðrum. Styrjaldir eru t.d. reknar í nafni hópa. Ein þjóð ræðst á aðra og drepur sem mest hún má. Þeir sem drepnir eru hafa fæstir nokkru sinni gert á hluta þeirra sem drepa. Þeir sem tilheyra einni þjóð standa saman og þá eftir atvikum gegn öðrum þjóðum. Persónuleg háttsemi og ábyrgð kemur sjaldnast við sögu. Sama má segja um trúarhópa, sem reglulega fremja illvirki á fólki úr öðrum hópum. Nú er frá því sagt að mörgum, jafnvel flestum, almennum borgurum í Þýskalandi Hitlers hafi verið kunnugt um útrýmingu gyðinga en ekki látið málið samt neitt til sín taka.

Og fjölskipaðir dómstólar eru ofurseldir hóphyggjunni. Þar eru dómar oftast kveðnir upp án þess að einstakir þátttakendur í hópnum geri sérstaklega grein fyrir sinni afstöðu og rökum fyrir henni. Samt eiga þeir aðeins að beita réttarheimildum, eins og þeir skilja þær, við úrlausn málanna. Sumir dómarar hafa meira að segja kveðið upp úr um að samstaða innan hópsins sé sérstakt keppikefli. Þessi aðferðafræði felur það í sér að niðurstaða dómsmála ræðst fremur af samningum innan hópsins en af beitingu réttarheimilda. Dómari sem fékk að ráða í síðustu viku skuldar hinum samstöðu í þessari svo ekki hallist á í hópnum. Aðilar dómsmálanna verða fórnarlömb hóphyggjunnar.

Þó að fallast megi á að hópar geti að vissu marki verið gagnlegir, ætti það sem við getum kallað einstaklingshyggju að ráða miklu meiru um hagi okkar og afstöðu. Menn eiga að taka sjálfir afstöðu til málefna í miklu ríkari mæli en nú er og vera tilbúnir til að taka ábyrgð á þeirri afstöðu. Mér er nær að halda að styrjöldum og hernaðarlegum voðaverkum myndi fækka í heiminum ef menn tækju upp þennan hugsunarhátt í miklu ríkari mæli en nú er gert og legðu hóphyggjuna til hliðar sem almennan lífsmáta, eins og hún svo sannarlega er nú.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Frændi minn Ögmundur Jónasson skrifar nýja grein í Morgunblaðið 30. apríl um dómskerfið. Er hún að nokkru leyti svar til mín vegna skrifa í blaðinu 16. apríl, þar sem vikið hafði verið að fyrri skrifum hans um sama efni.

Nú skýrir Ögmundur betur en áður afstöðu sína til málsins og sé ég ekki betur en að hann sé í meginatriðum sammála mér um að dómstólar eigi bara að dæma eftir settum lögum en ekki að „setja ný“, eins og sumir lögspekingar hafa talið þeim rétt að gera.

Ögmundur víkur sérstaklega að sakamálum, þar sem felldir hafa verið dómar yfir sakborningum sem sakaðir hafa verið um kynferðisbrot. Fæ ég ekki betur séð en hann telji, eins og ég, að sanna þurfi slík brot lögfullri sönnun til að heimilt sé að sakfella sakborninga fyrir þau. Hafi læknisskoðun á brotaþola oftast meginþýðingu við þá sönnun. Þessu er ég að mestu leyti sammála en verð samt að benda á eitt atriði sem frændi minn hefði mátt nefna.

Þegar kynferðisbrot eru borin undir dómstóla má segja að sanna þurfi tvo meginþætti. Annars vegar hvort brotaþoli beri þess óyggjandi merki að hafa sætt slíku broti. Hins vegar þarf að sanna, sé um það deilt, að sakborningur í máli hafi framið brotið en ekki einhver annar maður. Um þann þátt málsins geta læknar sjaldnast borið og verður þá að leita annarra sönnunargagna um þetta.

Mér sýnist af skrifum Ögmundar að hann hljóti að vera mér sammála um að sönnun á þessum síðarnefnda þætti þurfi að vera til staðar til að unnt sé að sakfella sakborninginn. Kannski hefur hann, eins og ég, horft á kvikmyndina „Atonement“, sem gerð var árið 2007, þar sem er að finna örlagaríka frásögn af manni sem ranglega var dæmdur fyrir kynferðisbrot og þeim hörmum sem hann mátti þola af þessu tilefni.

Að þessu sögðu sýnist mér að við frændur séum að mestu leyti sammála. Dómarar dæma og löggjafinn setur lögin sem þeir dæma eftir. Ég læt svo eftir mér að benda honum á að skrifa styttri greinar um hugðarefni sín en hann gerir. Þá lesa menn skrifin frekar en ella.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Alveg frá því ég fyrst fór að velta tilverunni fyrir mér hefur það verið einhvers konar grunnstef í afstöðu minni að menn eigi að njóta frelsis til orða og athafna svo lengi sem þeir skaða ekki aðra. Óhjákvæmilegur hluti þessa frelsis sé svo að bera sjálfur ábyrgð á háttsemi sinni og tjáningu.

Segja má að þessi afstaða sé skilgetið afkvæmi þeirrar hugsunar að samfélag manna sé til fyrir þá einstaklinga sem þar lifa. Þeir séu hins vegar ekki til fyrir samfélagið sem þeir búa í, eins og svo margir virðast telja, heldur sé tilvist þess fremur ill nauðsyn. Hlutverk ríkisvaldsins sé fyrst og fremst að vernda menn fyrir ágangi og afskiptasemi annarra en ekki að skerða frelsi þeirra til athafna sem varða þá sjálfa.

Fyrir hefur komið að ég hafi stungið niður penna um þetta þó að sjálfsagt hafi miklu oftar verið tilefni til.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Frændi minn Ögmundur Jónasson, fyrrverandi dómsmálaráðherra skrifaði grein í Morgunblaðið 11. apríl s.l. undir fyrirsögninni „Það má og á að gagnrýna dómskerfið“.

Undir þessi orð tek ég að sjálfsögðu heilshugar. Dómarar fara með það ríkisvald sem gengur hvað næst borgurunum. Svo dæmi séu tekin geta þeir svipt menn frelsi og dæmt í fangelsi. Þeir geta líka ráðið því hvort foreldra eigi að hafa forsjá barna sinna og þeir geta tekið afdrifaríkar ákvarðanir um fjármál manna og jafnvel lagt fjárhag þeirra í rúst ef því er að skipta. Auðvitað hlýtur meðferð dómara á þessu mikla valdi að sæta gagnrýni. Gagnrýnin þarf þó auðvitað að vera málefnaleg og byggjast á þeim reglum sem stjórnskipun okkar segir að gilda skuli um meðferð dómsvaldsins.

Mér finnst skorta nokkuð á að frændi minn byggi í grein sinni á þessu síðast- nefnda, þegar mér virðist hann gera ráð fyrir að svonefndur tíðarandi eigi að skipta meira máli við úrlausnir dómstóla en verið hefur. Sýnist mér hann jafnvel ráðgera að dómstólar eigi að víkja frá lagareglum í vissum tilvikum, þegar tíðarandinn mæli með slíku.

Af þessu tilefni er nauðsynlegt að fara nokkrum orðum um stjórnskipan Íslands og þær meginreglur sem handhafar ríkisvaldsins eru bundnir af í störfum sínum.

Við teljum okkur búa við lýðræðislegt skipulag, þ.e. að handhafar ríkisvaldsins sæki vald sitt til þjóðarinnar, sem velji þá í almennum kosningum til takmarkaðs tíma. Þetta á við um löggjafann, Alþingi, og svo handhafa framkvæmdavaldsins, sem dregur vald sitt frá Alþingi og hefur á þann hátt lýðræðislegt umboð frá þjóðinni.

Allt annað gildir hins vegar um handhafa dómsvaldsins. Dómararnir sækja ekkert umboð til almennings, hvorki beint né óbeint. Þeir eru bara skipaðir af öðrum handhöfum ríkisvaldsins. Almenningur veit sjaldnast hvað þeir heita þegar þeir eru skipaðir í embætti sín, hvað þá að fyrirfram sé nokkuð vitað um afstöðu þeirra til laganna og beitingar þeirra, en þetta eru verkefnin sem varða oftast hinar nærgöngulu ákvarðanir sem fólkinu er ætlað að hlíta. Samt eru þeir skipaðir án nokkurra tímamarka, þ.e. þeim er ætlað að sitja til aldursmarka.

Í stjórnarskránni er bara kveðið á um að dómarar skuli í embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum (61. gr.). Þeir hafa ekkert umboð frá þjóðinni til að setja nýjar lagareglur, eins og mér sýnist frændi minn ætla þegar hann segir þá eiga að fara eftir tíðarandanum.

Að mínum dómi er afar þýðingarmikið að dómendur fari eftir þessum meginreglum um heimildir sínar við afgreiðslur mála. Tilvísun til tíðaranda er að mínu viti ekkert annað en aðferð til að heimila þeim að setja nýjar lagareglur án þess að hafa til þess nokkuð lýðræðislegt umboð. Aðrar stofnanir ríkisins fara með valdið til að breyta lögum eftir því sem tíðarandinn blæs þeim i brjóst.

Sameiginlegir forfeður okkar Ögmundar, sómahjónin Ingibjörg Einarsdóttir og Pétur Jónsson frá Snóksdal hafa áreiðanlega ekki á líftíma sínum um aldamótin 1800, viljað að húsbændur fengju átölulaust að barna vinnukonur, þó að tíðarandinn hafi kannski ekki bannað það.

Jón Steinar Gunnlaugsson hefur fengist við dómsmál

Stjörnuspá mín í Mogganum s.l. þriðjudag 15. apríl hljóðar svo: „Það kemur ekki til greina að þú hverfir af vettvangi án þess að útkljá fyrst mál sem þú ert lengi búinn að bera fyrir brjósti.“

Það er heldur betur uppörvandi að fá svona stjörnuspá. Nú þarf ég bara að fara yfir baráttumál mín og reyna að átta mig á hvaða mál muni hafa þennan farsæla framgang. Til greina koma þessi mál:

1. Endurbætur á skipulagi og starfsemi Hæstaréttar.

2. Viðurkenning dómstólanna í landinu á að þeim beri að hætta með öllu að dæma eftir öðru en settum lögum eða öðrum réttarheimildum.

3. Höfð verði í heiðri stjórnarskrárbundin regla um að sakfella ekki menn nema sökin sem beint er að þeim sé sönnuð lögfullri sönnun.

4. Hætt verði að beita neytendur fíkniefna refsingum og tekið í staðinn að veita þeim læknishjálp.

Best væri auðvitað að öll þessi mál yrðu útkljáð áður en ég hverf af vettvangi. Kannski rætist spádómurinn bara um eitt málanna. Annað væri of mikil tilætlunarsemi. Lesendur ættu að segja mér hvert þeirra þeir telji að það verði því það gæti orðið vísbending til mín um það efni. Ég er svo forvitinn að mig dauðlangar til að fá að vita þetta áður en stundin rennur upp. Og nú styttist fresturinn.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Sú var tíðin að ég lenti í hálfgerðum útistöðum við gamlan læriföður minn í lagadeildinni, Sigurð Líndal, sem fjallaði m.a. í kennslu sinni um aðferðafræði dómstóla. Taldi hann að þeir færu með vald til að setja nýjar lagareglur og tækjust jafnvel á við Alþingi um lagasetninguna. Í erindi sem hann flutti á árinu sagði hann að dómstólar mættu aldrei verða ambátt löggjafans, eins og hann komst að orði. Hefði dómsvaldið sjálfstæðar valdheimildir nokkurn veginn til jafns við löggjafann til að móta lagareglur sjálfstætt.

Þetta taldi ég að ekki fengi staðist. Í stjórnarskránni væri kveðið á um að dómstólar skyldu í embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum. Hins vegar væri þeim ekki veitt heimild til að setja nýjar lagareglur eins og Sigurður taldi. Hefðu þeir þurft til þess lýðræðislegt umboð á sama hátt og handhafi löggjafarvaldsins en slíkt umboð hefðu þeir ekki.

Þessum fyrrverandi kennara mínum varð undarlega heitt í hamsi í umræðunum við mig um þetta. Sagði hann mig tilheyra illræmdri stétt málflutningsmanna, sem væru þrætugjarnir, fégráðugir og mútuþægir og væri helsta iðja þeirra að egna til illinda og ófriðar í þjóðfélaginu.

Það munaði ekki um það. Þegar ég hafði samband við Sigurð til að fá að vita hvort hann hefði átt við mig þegar hann viðhafði þessi svæsnu ummæli. Sagði hann svo vera. Ekki hefðu allir haft manndóm til að viðurkenna þetta.

Ég óskaði þá eftir því að Sigurður mætti mér á fundi til að ræða um ágreiningsefni okkar. Ekki vildi hann það. Varð ég því að eiga við hann í skrifuðu máli og varð úr þessu fjörleg ritdeila.

Ekki leiddi þessi deila okkar til formlegrar eða viðurkenndrar niðurstöðu, enda var auðvitað ekki kostur á því. Andmælandi minn átti hins vegar í miklum erfiðleikum með rökstuðning fyrir kenningu sinni og held ég að engum dyljist nú orðið að dómstólar hafi ekki heimildir til lagasetningar heldur beri þeim einfaldlega að dæma eftir gildandi lögum eins og kveðið er á um í stjórnarskránni. Sættumst við Sigurður fullum sáttum að deilu okkar genginni. Sagt er frá þessum orðaskiptum í 7. kafla bókar minnar “Í krafti sannfæringar”.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur