1. Einstaklingurinn er grunneiningin

Setjum okkur í svolítið hátíðlegar stellingar og veltum fyrir okkur grundvellinum fyrir því samfélagi sem við öll erum í við annað fólk.

Erum við ekki sjálf grunneiningin?

Við höfum auðvitað aldrei verið beðin um að semja okkur inn í samfélag við aðra. Flest teljum við samt að okkur beri siðferðileg skylda til þátttöku í slíku samfélagi. Ástæðan er nábýlið við annað fólk og óhjákvæmileg sameiginleg viðfangsefni okkar og þess. Þess vegna beygjum við okkur flest undir að teljast þátttakendur í sameiginlegu skipulagi með öðru fólki.

Þetta skipulag hefur þróast með ýmsum hætti, til dæmis hafa myndast einingar sem samanstanda af þeim einstaklingum sem byggja ákveðin og skilgreind landsvæði. Þeir mynda saman það sem við köllum ríki og setja sér þar reglur um sambúð sína innan endimarka þess. Við gerum fæst miklar athugasemdir við þetta.

Meginhugmyndin hlýtur samt að vera sú að einstaklingurinn í slíku samfélagi sé grunneiningin. Hann verður ekki til fyrir samfélagið, heldur er samfélagið til fyrir hann og til að þjóna einstaklingsbundnum þörfum hans. Þessi hugsun mótar þýðingarmikil grunnviðhorf í stjórnskipun okkar og lögum.

2. Réttindi annarra

Til dæmis er það almenn meginregla í okkar réttarkerfi að frelsi manna til orðs og athafna eigi helst ekki að takmarkast af öðru en réttindum annarra. Við teljum líka þá meginreglu gilda að setta lagaheimild þurfi til að skerða frelsi einstaklinga og jafnvel að slík heimild dugi ekki ef skert eru réttindi sem njóta ríkari verndar samkvæmt sérstökum ákvæðum sem við höfum sett í stjórnlög okkar þar að lútandi.

Ég tel að miklu máli skipti fyrir okkur öll sem búum í þessu samfélagi að átta okkur vel á þessum hugmyndagrundvelli stjórnskipunarinnar.

Það er líka sérstaklega ástæða til að nefna annan þátt sem að mínum dómi er óaðskiljanlegur hluti af þeirri lífsskoðun sem með þessum hætti mótar samfélag okkar, en það er virðing fyrir öðru fólki og skilyrðislaus viðurkenning á rétti þess til að haga sínu eigin lífi á þann hátt sem það sjálft kýs svo lengi sem það skaðar ekki aðra.

3. Fjölbreytni

Mannfólkið er fjölbreytilegt og einstakir menn hafa mismunandi kenndir, hvatir og langanir í lífinu. Allir eiga þar að mínum dómi sama rétt. Ekkert okkar hefur heimild til að sitja yfir hlut annarra með því að bjóða og banna, eins og svo margir vilja sífellt gera. Sumir vilja flokka mannfólkið eftir þjóðerni, litarhætti, trúarbrögðum, kynferði, kynhneigð, gáfum eða hverju því öðru sem greinir einn mann frá öðrum og láta menn njóta misjafns réttar eftir því hverjum þessara „flokka“ þeir tilheyra. Til þess hafa menn yfirleitt enga heimild af þeirri einföldu ástæðu að einn á ekki að ráða neinu um einkahagi annars. Svo einfalt er það.

Þessi grein á að vera um fíkniefnabannið. Hvaða þýðingu hafa framangreindar hugleiðingar fyrir það? Þær hafa það markmið að skýra fyrir lesendum þær meginforsendur sem ég tel okkur öll eiga að hafa í huga, þegar við hugum að lagareglum um neyslu fíkniefna og raunar svo margt annað sem vil setjum lög um. Ég sný mér nú beint að umræðuefninu.

4. Boð og bönn

Segja má að viðhorf þeirra sem vilja leysa vandamál með boðum og bönnum fremur en frelsi og ábyrgð hafi á ýmsum sviðum mannlífsins orðið ofaná. Fíkniefnabannið er einmitt gott dæmi um þetta.

Ég hef lengi verið þeirrar skoðunar að þar séum við á rangri braut. Þar er að mínum dómi farsælast eins og á öðrum sviðum að ætla mannfólkinu frelsi og láta það sjálft bera ábyrgð á gjörðum sínum. Einstaklingar hljóta sjálfir að eiga að ráða því hvers þeir neyta. Ef neyslan er skaðleg eru það þeir sjálfir sem fyrir verða.

Kannski er stærsta þversögnin í stefnunni í fíkniefnamálum fólgin í því að við leyfum neyslu vímugjafa sem við fína fólkið viljum neyta, áfengisins. Fari menn sér að voða við neyslu þess fara þeir „í meðferð“. Meðferðin felst í því að láta menn taka sjálfir ábyrgð á eigin lífi. Hvers vegna gerum við ekki það sama við aðra vímugjafa en áfengi?

Það er ekki nóg með að vestræn ríki hafi rekið bann- og refsistefnu gegn fíkniefnum. Þær hafa beinlínis háð stríð gegn dreifingu þeirra og neyslu. Bandaríkjamenn kalla þetta fíkniefnastríð (war on drugs). Í því stríði láta ófáir lífið á hverju ári, bæði þeir sem dreifa efnunum og einnig þeir sem neyta þeirra. Og ekkert gengur. Neyslan hefur stöðugt aukist síðustu áratugina.

5. Neðanjarðarheimur

Lítum á nokkrar óumdeildar staðreyndir sem varða það ástand sem stefna okkar í fíkniefnamálum hefur alið af sér. Með henni höfum við búið til neðanjarðarheim, þar sem glæpamenn sitja við stjórnvölinn. Við höldum í þeim lífinu með banninu. Í þessum heimi ræður ofbeldið ríkjum. Þeir sem fyrir því verða þora ekki einu sinni að kæra ofbeldisverkin vegna ótta við ofbeldismennina.

Við meðhöndlum þá sem ánetjast efnunum eins og glæpamenn en ekki sjúklinga eins og rétt væri. Stundum geta þetta verið börnin okkar. Ef þau leiðast út í neyslu leiðir það oft til þátttöku þeirra í ólögmætri dreifingu efnanna. Stundum taka þau að sér að vera „burðardýr“ milli landa til þess að eiga fyrir neyslunni. Þá er nú okkur fína fólkinu að mæta. Við sendum þau í fangelsi. Með því erum við oftast í reynd að dæma þau varanlega út úr samfélagi okkar. Þau fara á sakaskrá og eiga erfitt uppdráttar í lífinu jafnvel þó að þau hafi náð tökum á fíkniefnaneyslunni.

Þeir sem til þekkja í heimi fíkniefnanna segja margir að auðveldara sé að nálgast þessi efni heldur en áfengi. Þau megi kaupa á götuhornum og skemmtistöðum. Jafnvel séu skólalóðir vettvangur viðskiptanna. Það er líka augljóst að efnin sem seld eru í þessu neðanjarðarkerfi eru oft miklu hættulegri en vera myndi ef dreifing yrði leyfð. Glæpamennirnir sem dreifa þeim hika þannig oft ekki við að bæta í þau öðrum efnum til að drýgja söluvöruna og auka hagnaðinn. Dæmi eru um að slík íblöndunarefni hafi reynst lífshættuleg og fíklar látist af þeim sökum.

Svo leiðast neytendur út í afbrot til að fjármagna neyslu sína. Strákar brjótast inn og stela og stelpur selja sig. Er þetta ekki dásamlegt?

6. Hörmungar og glæpaverk

Menn geta líka hugleitt kostnaðinn sem fylgir þessari bann- og refsistefnu. Til dæmis af löggæslunni. Konan mín hefur haft þann sið á „facebókarsíðu“ sinni undanfarin ár að merkja alls kyns glæpafréttir úr fjölmiðlum með orðunum „í boði fíkniefnabannsins“. Þar er þá ávallt um fréttir að ræða af hörmungum og glæpaverkum sem má vafalaust rekja beint til þessarar vonlausu baráttu við vindmyllurnar.

Ég vek athygli á því að hámarkrefsing fyrir fíkniefnabrot er 12 ára fangelsi. Fyrir manndráp er hámarkið 16 ára fangelsi. Þetta er lítill munur. Það hlýtur að verða freistandi fyrir siðlausan glæpamanninn að fremja bara morðið til að þagga niður í þeim sem hann óttast að muni vitna gegn honum.

7. Menn ættu að hugsa málið upp á nýtt

Það er satt að segja alveg ótrúlegt hversu illa gengur að fá fólk til að opna augun fyrir öllum þessum staðreyndum sem hrópa á okkur. Það er eins og menn eigi erfitt með að átta sig á því að haldbesta leiðin í þessu efni eins og svo mörgum öðrum er að láta fólk taka ábyrgð á sjálfu sér. Vanmáttur manna gegn fíkninni hjá öðrum leiðir til örþrifaráða – bannreglna og þungra refsinga. Með því finnst mönnum að þeir séu að „gera eitthvað“ í málinu. Það má til sanns vegar færa. Það sem þeir gera eykur hins vegar á bölið en dregur ekki úr því. Þar tala allar staðreyndir sínu máli. Ekkert gengur við að takmarka útbreiðslu og neyslu fíkniefnanna. Hún bara vex.

Við ættum því að hugsa málið upp á nýtt. Opnum þennan fíkniefnaheim og kippum þannig fótunum undan starfsemi glæpahópanna sem nærast í honum. Meðhöndlum fíklana sem sjúklinga en ekki glæpamenn. Greiðum þeim leið til betra lífs. Ég fullyrði að þannig myndu þeir fyrr ná tökum á vanda sínum. Og samfélag okkar yrði miklu betra á eftir.

Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.

Við breytingarnar á mannréttindakafla stjórnarskrárinnar 1995 var í 65. gr. lögfest almenn jafnréttisregla svo sem sjálfsagt var. Fram að því hafði verið talið að slík regla gilti þó að ekki væri sérstaklega kveðið á um hana í stjórnarská.

Ákvæðið hljóðar svo:

Þrátt fyrir þetta ákvæði í 2. mgr. um jafnan rétt karla og kvenna má í settum lögum finna ákvæði sem beinlínis ráðgera að kynferði skuli skipta máli þegar til dæmis er ráðið í stöður þar sem ekki skiptir máli starfans vegna af hvoru kyninu starfsmaður er. Slík ákvæði má m.a. finna í lögum nr. 150/2020 um jafna stöðu og jafnan rétt kynjanna, sjá t.d. ákvæði í 4. gr. um ráðningu í starf og eftir atvikum önnur ákvæði í II. kafla laganna. Einnig eru vel þekkt dæmi um að ráðherra hafi beinlínis gefið yfirlýsingar eftir veitingu starfs um að valið hafi verið milli umsækjenda um starf á grundvelli kynferðis. Er þá gjarnan vísað til þess að jafna þurfi hlutfall milli kynjanna í viðkomandi starfshópi. Það er eins og sá sem veitir starf viti ekki að mannréttindin eru bundin við einstaklinga en ekki hópa. Það er þannig ekki unnt að taka karlmann fram yfir konu við ráðningu í starf á þeim grundvelli að fleiri konur en karlar séu fyrir í viðkomandi starfsstétt.

Kannski er starf dómara við Hæstarétt dæmigert fyrir það tilvik að kynferði dómara skiptir ekki máli. Ef 7 hæfustu umsækjendur eru allir konur, ætti Hæstiréttur að vera skipaður 7 konum. Jafnréttisreglan í stjórnarskránni leyfir ekkert annað. Allt að einu var sagt skýrum stöfum að ákvörðun ráðherra um skipun tveggja kvenna síðla árs 2020 væri grundvölluð á því að jafna þyrfti hlutföll kynjanna í réttinum. Allir sem til þekktu vissu að a.m.k. einn umsækjandi af karlkyni stóð þessum annars ágætu konum framar að hæfni þó að allir umsækjendur væru metnir jafnhæfir. Skýringar ráðherrans á ákvörðun sinni segja alla söguna um forsendurnar sem réðu:

Hér var ekki verið að beita jafnréttisreglu heldur misréttisreglu, því ljóst var af orðum ráðherrans að kynferði umsækjenda hafði ráðið ákvörðuninni.

Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi dómari við Hæstarétt

Hinn 22. júní s.l. kvað Hæstiréttur Íslands upp dóm, þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að Markús Sigurbjörnsson hefði uppfyllt hæfiskröfur til að dæma í sakamáli gegn manni, sem hafði ásamt fleirum verið sakaður um að bera ábyrgð á falli Íslandsbanka hf. á árinu 2008. Fyrir lá að Markús hafði tapað 7,6 milljónum króna við fall bankans, en fjárhæðin var að verðgildi um 13-14 milljónir, þegar hann tók þátt í að kveða upp dóm yfir manninum á árinu 2015. Um þetta vissi enginn þá.

Nú er rætt um að starfandi dómarar hyggist bera undir dómstóla réttmæti frádráttar frá launum sínum vegna ofgreiðslu á síðustu þremur árum, sem mun standa til að framkvæma á næstu 12 mánuðum. Fjárhæðir hjá hverjum og einum dómara nema aðeins nokkur hundruð þúsund krónum, eða broti af fjárhæðinni hjá Markúsi dómara.

Samt virðast allir vera sammála um að starfandi dómarar verði vegna hagsmuna sinna vanhæfir til að sitja í dómi þar sem um þetta verður dæmt.

Kannski að í landinu gildi tvenn lög, almenn lög og kunningjalög?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Við lagasetningu um útlendinga var samstaða í þinginu um að láta stjórnsýslustofnanir fjalla um óskir um landvist hér en ekki ráðherra. Ein af ástæðum fyrir þessu var sú að ekki þótti heppilegt að ákvarðanir um þetta væru í höndum pólitískra ráðherra. Þær væru betur komnar í höndum hlutlausra aðila sem létu afstöðu til stjórnmála ekki villa sér sýn.

Í árásum á dómsmálaráðherra nú hefur því m.a. heyrst fleygt að hann hafi vald til að setja nýjar reglugerðir á grundvelli heimilda í lögunum, sem myndu leysa mál þeirra sem nú á að senda úr landi. M.a. heyrði ég ummæli lögmanns fólksins í þessa átt.

Þetta er undarlegur málflutningur. Er verið að óska eftir að ráðherra setji sérstaka reglugerð fyrir þennan afmarkaða hóp? Allir ættu að sjá að það er ekki unnt að gera. Reglugerðir verða að vera almenns eðlis en mega ekki beinast sérstaklega að hagsmunum tiltekinna manna sem vilja fá aðra afgreiðslu mála en aðrir hafa fengið.

Allt ber þetta að sama brunni. Dómsmálaráðherra hefur ekki vald til að taka yfir ákvarðanir um mál þessa fólks, nema breytt lög komi til. Heimild til að leggja fram lagafrumvörp er í höndum alþingismanna, meðal annarra þeirra sem hæst láta um þessar mundir.

Er það ekki dálítið dæmigert að sumir stjórnmálamenn séu fyrst, meðan fjallað er almennt um skipan þessara mála, sammála um að ráðherra skuli ekki hafa þetta vald í höndum, en ráðast síðan á hann við fyrsta tækifæri fyrir að beita ekki því valdi sem hann hefur ekki?

Eru þeir stjórnmálamenn trúverðugir sem haga sér svona? Svari nú hver fyrir sig.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Lög um útlendinga eru frá árinu 2016. Þar er kveðið á um málsmeðferð þegar útlendingar óska eftir að fá vist á Íslandi. Svo er að sjá sem afgreiðsla mála hafi frestast vegna farsóttarinnar, sem gengið hefur yfir síðastliðin tvö ár. Nú er sá tími liðinn og eðlilegt ástand þessara mála hefur komist á.

Samkvæmt lögunum afgreiða sérstakar stjórnsýslustofnanir beiðnir útlendinga um landvist og búsetu hér. Þar fer kærunefnd útlendingamála með vald á áfrýjunarstigi. Henni ber auðvitað að starfa eftir íslenskum lögum. Nú hefur hún synjað allmörgum útlendingum um leyfi til að setjast hér að.

Þá er eins og stór hluti þjóðarinnar fari á límingunum. Ráðist er á dómsmálaráðherrann sem ekki hefur tekið þessar umdeildu ákvarðanir, heldur kveðst aðeins vilja fara að lögum landsins og framfylgja þeim ákvörðunum sem rétt stjórnvöld hafa tekið. Hann sætir nú hreinum ofsóknum. Þar ganga m.a. fast fram alþingismenn, sem sumir hverjir tóku þátt í lagasetningunni. Biskup Íslands og a.m.k. einn hempuklæddur orðafeykir taka þátt í árásununum.

Krafan virðist vera sú að því aðeins beri að fara eftir lögum að mönnum líki efni þeirra í einstökum málum. Grunnreglum, t.d. um þrískiptingu ríkisvaldsins, skal vikið til hliðar fyrir geðþóttann. Alþingismenn ættu að hrósa ráðherra fyrir að virða lögin í stjórnsýslu sinni. Þeir geta svo á vettvangi löggjafans, ef þeir vilja, flutt frumvörp um breytingar á lögunum sem ráðherra hefur heitið að fara eftir.

Það er stundum átakanlegt að fylgjast með menningarstiginu sem birtist í almennum umræðum á Íslandi um málefni þjóðfélagsins.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Ég starfaði sem dómari við Hæstarétt í átta ár, 2004-2012. Áður en ég tók til þessara starfa hafði ég séð til verka réttarins ýmislegt sem ég var ekki sáttur við. Ég hafði lýst þessu í ræðu og riti, þegar ég tók þá ákvörðun að sækja um dómarastarf fyrst og fremst í því skyni að kanna hvort mér yrði eitthvað ágengt við að bæta úr því sem ég taldi aðallega að hefði farið aflaga. Ég var skipaður til starfans, þó að sitjandi dómarar við réttinn hefðu reynt hvað þeir gátu til að hindra skipun mína. Þeim athöfnum lýsti ég í bók minni „Í krafti sannfæringar“, sem kom út á árinu 2014. Sú saga þolir varla birtingu, svo ósæmileg sem hún var, sérstaklega þar sem æðsti dómstóll þjóðarinnar átti í hlut.

Eftir að hafa starfað í réttinum þennan tíma varð mér betur ljóst en áður hvar

skórinn kreppti. Ég lét því ekki bara við það sitja að segja deili á dómaraverkum sem ég taldi ekki standast, heldur setti ég fram tillögur um hverju mætti breyta í lögum um Hæstarétt til að stuðla að vandaðri vinnubrögðum réttarins og gagnsæi við starfsemina. Ég gaf út ritgerðina „Veikburða Hæstiréttur“ á árinu 2013, þar sem gerð var ítarleg grein fyrir hugmyndum mínum um lagabreytingar í þessu skyni og rökstuðningi fyrir þeim. Segja má að meginstefið í tillögum mínum hafi verið gagnsæi, bæði við skipun nýrra dómara og einnig við ritun atkvæðanna í fjölskipuðum dóminum. Ég taldi þá m.a. að afnema þyrfti áhrif sitjandi dómara og vinahóps þeirra á skipun dómara og svo ættu dómarar að skila skriflegum atkvæðum þar sem gerð yrði grein fyrir lögfræðilegum rökstuðningi þeirra hvers og eins í stað þess að kveða upp hópdóma, þar sem öll áhersla lægi á því að vera allir sammála í öllum málum.

Þeir sem tjáðu sig um þessar hugmyndir tóku þeim vel. Menn virtust sjá að tillögurnar lutu aðeins að því að bæta og styrkja starfsemi réttarins. Allt að einu náðu þær ekki fram að ganga að því sinni. Ástæðan var hatrömm andstaða dómaranna við réttinn. Kom þá í ljós hið sama og einatt er ráðandi, þ.e. undirgefni við þá sem telja sig eiga hagsmuna að gæta í þágu sjálfra sín og berjast gegn endurbótunum.

Mér er kunnugt um að núverandi dómsmálaráðherra Jón Gunnarsson hefur tekið tillögur um endurbætur á dómstólum til athugunar og hugar að breytingum á lögum um dómstóla í því skyni. Ég hvet hann til dáða í því efni og bendi á að allir stjórnmálaflokkar hljóta að vilja styðja lagasetningu sem hefur þau markmið að styrkja starfsemi þeirra þýðingarmiklu stofnana sem dómstólarnir eru og þá ekki síst æðsti dómstóllinn, Hæstiréttur.

Ég hitti alþingismann á förnum vegi á dögunum og tókum við tal saman. Hann er þingmaður flokks sem um þessar mundir er í stjórnarandstöðu. Talið barst að störfum þingsins. Hann sagði mér að forysta flokks síns ætlaðist til þess að hann tæki þátt í andófi við ríkisstjórninni, hvert sem málefnið væri og hvaða skoðun hann kynni að hafa á því. Hann sagði mér að flokksfélagar hans leituðust við að vinna svona. Þeir settu á langar ræður, sem ekki þjónuðu neinum öðrum tilgangi en þeim að andæfa ríkisstjórninni. Þetta gerðist m.a. í málum sem þeir væru hlynntir en teldu skyldu sína að mótmæla og tefja fyrir vegna þess að þeir væru í stjórnarandstöðu.

Þetta eru slæm tíðindi. Sést hefur að vísu málþóf í þinginu sem engum tilgangi virðist þjóna. Þetta er hins vegar í fyrsta sinn sem ég heyri vitnisburð um að forysta stjórnarandstöðuflokka ætlist til þess að þingmenn þeirra viðhafi framferði af þessu tagi. Viðmælandi minn kvaðst að vísu ekki taka þátt í þessu sjálfur en félagar hans í þingflokknum gerðu það í stórum stíl. Stundum stæðu þingfundir miklu lengur en þörf væri á vegna þess að málþófsmenn misnotuðu málfrelsi sitt á þennan hátt.

Þeir þingmenn sem taka þátt í svona framferði ættu að skilja að þeir skaða trúverðugleika sinn með því. Það er eins og þeir haldi að almenningur sem fylgist með sé sauðheimskur og sjái ekki í gegnum ruglið. Það er mikill misskilningur. Það er ekki ólíklegt að fólkið í landinu missi trúna á heiðarleika þingmanna sem haga sér svona og taki síður mark á þeim þegar þeir segja eitthvað sem þeim sjálfum finnst skipta raunverulegu máli.

Ég ráðlegg þeim því að láta af þessum vinnubrögðum. Það er ekkert athugavert við að fallast á réttmæti þingmáls sem maður er hlynntur, þó að þingmaður eða ráðherra úr öðrum flokki flytji það. Með því hækka þeir bara í áliti en lækka ekki, eins og þeir virðast telja.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Sagt er að Sigurður Ingi Jóhannsson ráðherra hafi sagt eitthvað miður fallegt í viðurvist annarra.

Enginn hefur hins vegar skýrt frá því hvað hann sagði nákvæmlega; ekki einu sinni hann sjálfur. Gefið er í skyn að hann hafi ekki viljað taka þátt í að tollera stúlku sem til stóð að heiðra með tolleringu. Komið hafi fram hjá honum að hún væri svört án þess að fyrir liggi að það hafi verið ástæðan fyrir að hann færðist undan þátttöku í tolleringunni.

Stúlkan er ekki svört. Hún er hins vegar af erlendu bergi brotin og mun húðlitur hennar vera dekkri en dæmigerðra innfæddra Íslendinga. Enginn veit hvað á að vera athugavert við það.

Ásökunin á hendur Sigurði felst í því að hann hafi sýnt af sér kynþáttafordóma með ummælum sínum.

Það er frekar undarlegt að telja kynþáttafordóma felast í því að segja að svartir menn séu svartir, ef það er á annað borð sagt. Til dæmis er stór hluti Bandaríkjamanna svartur og er ekki annað vitað en jafnan sé talað um þá sem svarta menn, án þess að nokkur telji slíkt athugavert.

Sigurður hefur sjálfur sagt að ummæli hans hafi verið óviðeigandi, án þess að skýra nánar í hverju það hafi verið fólgið. Engar upplýsingar liggja fyrir um að Sigurður eða flokkur hans hafi nokkru sinni viljað mismuna borgurum vegna húðlitar þeirra. Í umræðum um málið nefnir hann þetta ekki, heldur viðurkennir á sig sök, sem engin leið er að skilja í hverju á að hafa falist.

Upp rísa ræðumenn og veitast að Sigurði fyrir ummælin. Í þeim hópi eru alþingismenn. Þeir krefjast þess að Sigurður segi af sér ráðherradómi. Framganga hans sjálfs gefur þeim byr undir vængi. Ræðumenn leggja engan sjálfstæðan dóm á atvikið sjálft en segja bara við mannfólkið: „Sjáið hvað ég er góð manneskja, og miklu betri en Sigurður“.

Þessi vitleysa felur í sér vitnisburð um risið á þjóðfélagsumræðum hér á landi. Eina gilda ástæða Sigurðar fyrir að segja af sér er kannski að hann skuli ekki vera maður til að verja sig fyrir svona innihaldslausum dylgjum.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Ég tel vera þýðingarmikið fyrir alla menn að hafa einhverjar grundvallarreglur (prinsipp) til að styðjast við í lífinu og við tjáningu um þjóðfélagsmálin.

Þær sem snúa að gerð þjóðfélags okkar og mér finnst skipta mestu máli má oftast fella undir orðin lýðræði og réttarríki. Í þessum hugtökum felast þau meginatriði sem við flest viljum virða og teljum að eigi að vera ráðandi í samskiptum okkar á milli. Til þeirra heyrir til dæmis að láta hlutlægar lagareglur ráða réttarstöðu manna en ekki persónulegar skoðanir okkar á þeim.

Á þessi viðhorf reyndi m.a. í sakamálum sem höfðuð voru eftir „hrunið“, þar sem fyrirsvarsmenn og stjórnendur banka voru sóttir til saka fyrir þær hörmungar sem margir máttu þá líða. Þessir menn voru ekki mjög vinsælir á þessum tíma og hugsuðu margir þeim þegjandi þörfina. Meðal þeirra voru áhrifamenn í þjóðfélaginu sem leyndu ekki óvild sinni á þessum sakborningum. Allt var þetta skiljanlegt enda ekkert sem bannar mönnum að hafa skoðanir á öðru fólki og gjörðum þess svo lengi, sem það er ekki sakað um refsiverða háttsemi sem ekki hefur verið sönnuð eða viðurkennd.

Þessar hugsanir mega hins vegar ekki ná inn í réttarsalina eins og þær þó gerðu. Þar voru menn sakfelldir á ófullnægjandi forsendum, eins og ég hef sýnt fram á í skrifum um nokkra dóma. Ekki varð betur séð en dómararnir væru að friðþægja almenningi með því að fella dóma sína án þess að lögfull skilyrði væru til þess. Og málsmetandi menn fögnuðu þessu og töldu réttlætinu fullnægt.

Fjölmörg önnur dæmi má finna um þá frumstæðu hegðun sem huglæg afstaða til sakborninga eða sakarefnis dómsmála framkallar hjá fólki. Dæmi um það eru kynferðisbrotin. Í þeim málaflokki gildir auðvitað sú gullvæga meginregla, sem við varðveitum m.a. í stjórnarskrá okkar og kveður á um að menn skuli teljast saklausir af refsiverðum brotum þar til sekt þeirra hafi verið sönnuð, þannig að ekki sé skynsamlegur vafi á sökinni.

Við þekkjum öll vel það ófremdarástand sem tekið hefur að ráða ríkjum í samfélaginu, þegar einstakir menn hafa verið sakaðir um svona afbrot, sem þeir neita sjálfir að hafa drýgt, og engin sönnun liggur fyrir um. Þeir eru einatt látnir taka öllum hinu verstu samfélagsáhrifum af meintum brotum, án þess að geta borið hönd fyrir höfuð sér. Dæmin eru þau að þeir missi atvinnu sína og eigi þess engan kost að fá nýtt starf annars staðar. Hér er í reynd vikið til hliðar þeim þýðingarmiklu grundvallarreglum, sem standa undir því að við getum kallað samfélag okkar siðmenntað og talið það til réttarríkja. Og ráðist er á þá borgara sem leyfa sér að koma svona sakborningum til varnar á þeim grundvelli að sök þeirra sé ósönnuð, og að okkur beri að virða hvers kyns réttindi þeirra meðan svo er. Sjálfur hef ég haldið uppi málflutningi um þetta í þágu hins siðaða samfélags og hef af því tilefni orðið fyrir ásökunum um að vilja styðja ofbeldismenn. Ég er bara bláeygur drengur úr Hlíðunum sem hefur megna óbeit á hvers kyns ofbeldi og þá ekki síst því ofbeldi sem beitt er inni á heimilum sakborninganna og oft er erfitt að sanna. Við sem viljum að réttarríkið ráði líka á erfiðum málasviðum, eins og þeim sem hér um ræðir, viljum ekki láta undan þeirri framkomu fjölmargra borgara að sakfella yfirleitt alla sem bornir hafa verið sökum af þessu tagi. Ég segi bara við mannfólkið: Reynið að skilja að miklu þýðingarmeiri verðmæti eru í húfi en þau sem leyfa ykkur að bera ósannaðar refsiverðar sakir á samborgara ykkar.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Mikið veður hefur verið gert úr því í fjölmiðlum að undanförnu að nokkrum fréttamönnum hefur verið gefin réttarstaða sakborninga við rannsókn á máli sem varðar frásagnir þeirra af ætluðu ámælisverðu framferði stuðningsmanna fyrirtækisins Samherja hf. Hafa einhverjir þessara fréttamanna borið undir dómstóla spurninguna um hvort gefa megi þeim þessa réttarstöðu. Hafa þeir þá talið að lögverndaður trúnaður þeirra við heimildarmenn sína standi því í vegi, að þeir svari spurningum við rannsóknina. Féllst héraðsdómari á kröfu þeirra en Landsréttur breytti þeirri niðurstöðu fyrir fáum dögum og taldi dómstólum ekki heimilt að taka fram fyrir hendur lögreglu og ákæruvalds um þetta.

Ég verð að játa að ég sé ekki tilganginn með þessu vafstri og hávaða kringum það. Ástæðan er sú að þeim sem fengin hefur verið réttarstaða sakborninga, eins og þessum fréttamönnum, er heimilt að neita að svara spurningum við meðferð mála fyrir lögreglu og dómstólum. Vísast hér um rannsókn sakamála til 64. gr. laga nr. 88/2008 og um meðferðina fyrir dómi til 113. gr. sömu laga. Samkvæmt þessum lagaákvæðum er sökuðum mönnum heimilt að neita að svara spurningum um sakarefni máls. Staða þeirra er að þessu leyti sterkari en vitna sem ber skylda til að gefa vitnisburð við rannsókn og dómsmeðferð sakamála.

Af þessu er ljóst að einfaldast hefði verið fyrir fréttamennina að mæta og neita að svara spurningum sem þeir töldu sér óskylt að svara. Einfalt og fagurt.

Eftir stendur spurningin um tilganginn með þessum upphrópum og málavafstri um rannsóknina á hendur þeim. Var tilgangur þeirra kannski að geta skrifað fleiri fréttir um þetta?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður