Í 71. gr. stjórnarskrár er kveðið á um friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Með vísun til þessa ákvæðis tel ég stjórnvöldum óheimilt að meina mönnum að fara til heimila sinna og starfsstöðva nema að lágmarki sé sýnt fram á að öðrum mönnum stafi hætta af för þeirra þangað. Líklega halda stjórnvöldin því ekki einu sinni fram að slík hætta stafi af heimför þeirra sem eiga heimili í Grindavík. Ákvæðin í 3. mgr 71. gr. stjórnarskrár um að takmarka megi friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu eru bundin við að ógnað sé réttindum annarra. Stjórnvöldin hafa bannað fólki sem býr í Grindavík för þangað og munu þau styðja bannið við 23. og 24. gr laga nr. 82/2008 um almannavarnir. Þetta bann hlýtur að byggjast á þörf til að vernda íbúana fyrir sjálfum sér. Til þess hafa stjórnvöldin ekki heimild ef á annað borð verður talið, eins og hér á landi, að borgarar búi almennt við persónulegt frelsi. Telja verður að heimildir laga um almannavarnir hljóti að víkja fyrir ákvæðum stjórnarskrár. Persónulegt frelsi eigendanna heimili þeim m.a. að stofna sjálfum sér í hættu ef einhver hætta er ferðinni á annað borð. Benda má á til skýringar að ekkert í settum lögum bannar mönnum t.d. að svipta sjálfa sig lífi ef því er að skipta og ekki verður mönnum refsað fyrir þann gjörning.

Íbúum í Grindavík er kunnugt um þær hættur sem stjórnvöld kveðast telja að séu til staðar þar. Fari þeir þangað er þeim því ljóst að þeir bera sjálfir ábyrgð á för sinni.

Það er m.ö.o. ekki hér á landi til að dreifa almennri lagareglu sem bannar mönnum að stofna lífi sínu í hættu með ýmis konar starfsemi og gera menn það iðulega án afskipta stjórnvalda, svo sem við iðkun alls kyns íþrótta. Má þar t.d. nefna fjallgöngur við hættulegar aðstæður, langsund í köldum sjó, flug úr mikilli hæð með tilbúnum vængjabúnaði, fallhlífarstökk o.m.fl. Lendi menn í lífsháska, sem þeir þekktu fyrir, geta þeir ekki átt kröfu um að opinberar hjálparsveitir komi þeim til bjargar.

Telja verður að þessi réttur manna sé varinn af 71. gr. stjórnarskráinnar og gangi hann því framar reglum í almennum lögum sem yfirvöldin hafa byggt á ákvarðanir sínar um bann við för og fastri búsetu í Grindavík.

Hér eru á ferðinni spurningar um þýðingarmikil atriði sem snerta lagalegan grundvöll þjóðfélags okkar. Rétt er að hafa nokkur orð um það.

Frumeiningar í ríki okkar, sem og annarra þjóða, eru mennirnir sem búa á vettvangi þeirra. Vald ríkisins stafar frá þeim, a.m.k. þar sem lýðræðislegt skipulag ríkir. Það felur í sér að stjórnendur ríkisins sækja vald sitt til fólksins í landinu og bera ábyrgð á meðferð þess gagnvart því. Borgararnir eiga í grunninn að ráða sjálfir eigin málefnum, enda raski þeir ekki hagsmunum annarra. Þrátt fyrir þetta eru dæmi um að ríkið fari með vald í málefnum, sem snúa að borgurum í heild og samskiptum þeirra á milli. Rekstur dómstóla, sem byggist á lögum er dæmi um þetta. Jafnframt getur ríkisvaldið ráðist til sameiginlegra verka sem snerta hagsmuni margra, jafnvel allra borgara. Dæmi um það er vegagerð í landinu og stofnun og rekstur annarra samgöngumannvirkja. Þessi starfsemi ríkisins byggist á settum lögum og raskar ekki stjórnarskrárvörðum réttindum borgaranna.

Sumir handhafar ríkisvalds virðast líta á ríkið sem eins konar félag, þar sem stjórnendur þess ráði hvaða málefnum borgaranna sem er. Þeir geti sagt félagsmönnum til um hvers kyns breytni þeirra. Þetta er misskilningur. Stjórnskipan okkar samkvæmt stjórnarskránni byggist á því að borgararnir hafi frelsi til að ráða sér sjálfir í málefnum sem ekki snerta aðra. Þeir bera þá ábyrgð á því sem þeir taka sér fyrir hendur og hróflar ekki við réttindum annarra. Það breytir engu þó að almennir borgarar kunni að vera á sama máli og handhafar ríkisvaldsins um þetta.

Mannréttindaákvæði stjórnarskrár ganga fyrst og fremst út á að vernda menn fyrir öðrum mönnum; ekki bara þeim sem beita aðra menn ofbeldi, heldur líka þeim sem vilja ráðskast með hagsmuni annarra án heimildar þeirra sjálfra.

Vera má að sumir sjái hvorki né skilji takmarkanirnar á valdi ríkisins á þann veg sem hér er talið. Þeir halda þá að handhafar ríkisvaldsins megi fara með vald sitt eins og þeim þóknast. Almennir borgarar hafi ekkert um þetta að segja nema þá kannski á kjördegi. Þetta stenst ekki í lýðfrjálsu ríki. Svo mörg voru þau orð.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Svo furðulegt sem það er hafa ofsatrúarmenn á Íslandi tekið upp baráttu til stuðnings hryðjuverkasamtakanna Hamas í stríðinu gegn Ísrael. Þetta baráttufólk hefur þá helst ekkert viljað vita að upphaf átakanna nú var árás Hamas á saklausa borgara í Ísrael 7. október s.l. Hinir íslensku baráttumenn virðast hafa gripið hvert tækifæri til að styðja hinar palestinsku vígasveitir í þessu stríði án þess þá að nefna upphafið 7. október.

Það hljóp því á snærið hjá ofsatrúarmönnum, þegar fram kom að palestínskur maður óskaði eftir að fá að taka þátt fyrir Íslands hönd í söngvakeppni Evrópskra sjónvarpsstöðva þetta árið. Stóð ekki lengi á háværum stuðningi þessara Íslendinga við manninn og lag hans án þess þó að vita neitt um lagið sem hann hugðist flytja. Þeir höfðu þá ekki einu sinni hlustað á það áður en baráttan hófst. Virtust margir þeirra telja þá strax að þetta væri lagið sem senda skyldi til keppninnar enda væri það sýnishorn um stuðning Íslendinga við Hamas-liða í þessu stríði.

Þá kom í ljós að þessi söngfugl hugðist flytja kúrekalag í bandarískum stíl „Wild West/Villta vestrið“ í keppninni. Þetta hentaði illa fyrir íslensku baráttumennina. Og viti menn. Barátta þeirra til stuðnings laginu þagnaði samstundis.

Það er ekki hægt að harma það að að ofsatrúarmenn, sem taka einhliða afstöðu með öðrum aðilanum í þessu dapurlega stríði, skuli fá svona kyrfilega á baukinn.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Nú berast tíðindi af því að ríkisstarfsmenn, sem eiga að sjá um endurgreiðslur á virðisaukaskatti, geti ekki sinnt starfi sínu til fulls vegna kulnunar! Má fræðast um þessi skelfilegu tíðindi í frétt Morgunblaðsins laugardaginn 27. janúar s.l.

Í frétt blaðsins kemur fram að fyrirbærið kulnun hafi fyrst komið fram á árinu 1974. Vandamál hafi skapast við skilgreiningu á fyrirbærinu og mun fræðimenn hafa greint á um það efni. Meginskýringin virðist vera sú að starfsmennirnir verði þreyttir. Virðast þeir hafa notið veikindaforfalla vegna þess arna.

Ég trúi því vel að vinna við endurgreiðslu á virðisaukaskatti valdi því að starfsmenn verði loppnir í vinnunni, sérstaklega ef þeir eru látnir vinna við opna glugga í kuldunum sem hafa herjað á okkur að undanförnu.

Ekki munu finnast dæmi um að starfsmenn fyrri tíðar hafi kulnað svona heiftarlega í kroppnum eins og nú tíðkast hjá skattinum. Þá liggja ekki fyrir upplýsingar um að þessa sjúkdóms gæti hjá starfsmönnum einkafyrirtækja sem ekki fá laun sín greidd úr ríkissjóði.

Við þessu verður snarlega að bregðast. Réttast væri að fjölga ríkisstarfsmönnum verulega og þá sérstaklega þeim sem kólnar hjá skattinum. Fyrirtæki sem fá virðisaukaskatt endurgreiddan munar sjálfsagt ekkert um að endurgreiðslurnar verði lækkaðar svo nota megi aurana sem sparast til að greiða laun þeirra sem bætast við hjá skattinum og verður kalt í vinnunni.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Reglan um að menn skuli teljast saklausir þar til sekt þeirra hefur verið sönnuð gildir á Íslandi (2. mgr. 70. gr stjórnarskrár). Þetta er ekki bara lagaregla heldur einnig siðferðisregla sem við teljum flest að gildi um samskipti okkar. Ég þekki dæmi um að margir telji orðróm duga til að fella á menn sök. Orðrómur hefur tilhneigingu til að magnast, því mannfólkið smjattar á honum og eykur við hann ósannindum frá eigin brjósti. Um þetta þekki ég skýr dæmi. M.a. heyrast raddir sem telja menn seka um brot, þó að dómstólar hafi sýknað þá, þar sem sökin sé ósönnuð. Engin sök hefur sannast á séra Friðrik Friðriksson. Nú er fjarlægð stytta af honum, sem stóð við Lækjargötu í Reykjavík. Þeir sem hafa svívirt minninguna um þennan góða mann, eins og t.d borgaryfirvöld í Reykjavík, sem láta nú fjarlægja styttuna, ættu að skammast sín.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Það er eins og íslenska þjóðin hafi orðið fyrir miklu áfalli við 8 marka tap landsliðs okkar í leiknum við Ungverja á Evrópumótinu í handbolta sem nú stendur yfir. Hvers vegna ætli að svo sé? Við erum á þessu móti að etja kappi við mörg af bestu landsliðum heims í handbolta. Það má vissulega fallast á að liðsmenn okkar hafi oft sýnt betri leik en birtist okkur þarna. Við getum hins vegar varla gert fyrirfram ráð fyrir að sigra alla andstæðinga okkar á svona sterku móti. Okkar leikmenn eiga góða daga og slæma eins og gerist í öllum íþróttum. Þetta var einn af þeim slæmu.

Ég held að ástæðan fyrir þessu mikla áfalli þjóðarinnar vegna þessa taps eigi aðallega rót sína að rekja til þess að fyrirsvarsmenn liðsins, leikmenn þess sem og fréttamenn og fjölmargir aðrir „sérfræðingar“ hafi verið búnir að skapa allt of glaðbeittar væntingar um sigur okkar manna. Allir töluðu þeir fyrir leikinn eins og það væri öruggt mál að okkar lið myndi sigra. Málið snerist eingöngu um að spá um úrslitin í tölum, þar sem við höfðum alltaf betur. Ég held að menn ættu nú að hugsa ráð sitt. Þegar framundan er leikur við eina af sterkustu þjóðum Evrópu ættum við ekki að gera ráð fyrir því að sigur okkar manna sé fyrirsjáanlegur. Í þessu eins og öðru má fullyrða að menn ættu að gæta orða sinna. Og kannski gætu okkar liðsmenn átt betri dag í kappleikjum sínum ef fyrirfram hefur verið gert ráð fyrir þeim möguleika að viðkomandi leikur kunni að tapast. Fyrirfram sigrar í viðfangsefnum lífsins hafa aldrei kunnað góðri lukku að stýra. Þeir geta miklu fremur lagt álag á keppnismenn okkar sem þeir a.m.k. stundum geta ekki staðið undir. Hér sem endranær er auðmýkt og lítillæti áreiðanlega besta veganestið. Sigur er líka miklu ánægjulegri þegar hann hefur unnist á leikvellinum en ekki í sjálfumgleði okkar fyrirfram.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Að undanförnu hafa í sjónvarpi birst myndir sem sýna blóðuga styrjöld stjórnvalda gegn glæpamönnum sem framleiða og dreifa fíkniefnum. Þetta á sér ekki síst stað í ríkjum Suður-Ameríku. Nú síðast hafa borist ógnvænlegar fréttir um þetta frá Ekvador. Þar er fólk úr fíkniefnaheiminum svipt lífi í stórum stíl.

Baráttan gegn þessum efnum veldur líka miklum hörmungum á Vesturlöndum, þar á meðal á Íslandi. Þannig sjáum við hér á landi afbrotamenn fremja glæpi undir áhrifum þessara efna, þ.m.t. manndráp. Þessa dagana er í fréttum sagt frá hörmulegum örlögum konu á Selfossi sem fékk ekki læknishjálp um langan tíma vegna þess að maður, sem er jafnvel talinn hafa banað henni, kallaði ekki á hjálp, þar sem hann var upptekinn við að fela fíkniefni sín.

Sagan af baráttunni gegn fíkniefnunum er harmþrungin. Í stríðinu gegn þeim hefur gríðarlegur fjöldi fólks látið lífið, þar með talinn mikill fjöldi almennra borgara sem margir hverjir hafa í sjálfu sér aldrei verið sjálfviljugir þátttakendur. Þó að stefna margra ríkja hafi e.t.v. mildast á undanförnum árum, sýna rannsóknir að miklu fleiri láta lífið í þessu stríði heldur en myndu verða fíkniefnunum sjálfum að bráð ef þau yrðu einfaldlega leyfð eins og áfengi. Og margs konar annað böl fylgir hinni opinberu bannstefnu gegn fíkniefnunum. Haldið er lífi í undirheimum, þar sem glæpir þrífast og löggæslan ræður ekkert við. Ungmenni, sem leiðast út í neyslu, verða fórnarlömb glæpamanna. Þau fjármagna neysluna með glæpum og vændi. Efnin sem dreift er geta verið stórhættuleg meðal annars vegna þess að stundum er reynt að drýgja þau með íblöndun annarra efna. Og þó að afstaðan kunni að hafa mildast er árangurinn af þeirri viðleitni smávægilegur. Efnin flæða yfir á Vesturlöndum og yfirvöldin ráða ekkert við vandann.

Þjóðir heims ættu að taka sig saman um að breyta þeirri stefnu mannfórna sem þær flestar fylgja í þessum málaflokki. Það ætti hreinlega að leyfa að minnsta kosti flestar tegundir fíkniefna. Efnin yrðu þá framleidd undir vörumerkjum og dreift á almennum markaði eins og áfengið. Það er líka löngu sannað að þeir sem lenda í erfiðleikum vegna neyslu efnanna eiga sér miklu meiri von um bata með samskonar aðferðum og dugað hafa áfengissjúklingum, það er að fara í meðferð til að læra að skilja vanmátt sinn gagnvart þessum efnum og taka ábyrgð á eigin lífi.

Breytt stefna í þessum málum er til þess fallin að kippa fótunum undan starfsemi glæpamanna sem nærast á banninu og undirheimagróskunni sem það leiðir af sér. Það er löngu kominn tími til að þjóðir heims vakni og átti sig á því að stefnan sem fylgt hefur verið á þessu sviði er bara eins konar helstefna með glæpum og mannfórnum sem unnt er að draga úr svo um munar.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Fyrir liggur að matvælaráðherra braut af ásetningi gegn lögum þegar hún bannaði hvalveiðar s.l. sumar. Eftir að Umboðsmaður Alþingis gaf út álit sitt, en efni þess er hafið yfir allan vafa, hefur hún lýst berum orðum yfir, að lögin um hvalveiðar frá 1949 séu svo gömul að hún hafi ekki þurft að fara eftir þeim. Hún sé „í pólitík“ og þurfi hvorki að hlíta lögum né beita meðalhófi, svo sem henni var skylt að gera.

Fyrir liggur að fram verður borin þingsályktunartillaga um vantraust á ráðherrann, þegar Alþingi kemur saman eftir jólaleyfi síðar í þessum mánuði. Að undanförnu hafa fjölmiðlar, eins og eðlilegt er, spurt þingmenn stjórnarflokkanna hvort þeir hyggist styðja tillöguna. Þá víkur svo við að þeir, hver af öðrum, segjast ekki vera búnir að ákveða sig. Hvers vegna ætli það sé? Er einhver vafi á því að ráðherrann braut freklega gegn lögunum, eins og hann hefur sjálfur viðurkennt, og olli með því háu fjártjóni sem skattgreiðendum verður gert að greiða eftir að dómur hefur gengið um skyldu ríkissjóðs til að greiða þær?

Og þá kemur spurningin sem rís ef og þegar afgreiða á tillöguna um vantraust í þinginu. Málið liggur alveg ljóst fyrir. Ráðherrann braut gróflega af sér með þeim hætti að alþingismenn geta ekki verið í nokkrum vafa um afstöðu sína til tillögunnar um vantraust. Eru þingmennirnir „bara í pólitík“, eins og ráðherrann, þannig að hrossakaup milli stjórnarflokka geti valdið því að þingmennirnir muni skrifa upp á framferði ráðherrans með því að greiða atkvæði gegn tillögunni? Er pólitíkin í landinu svona gjörspillt?

Ástæða er til að taka fram að háttsemi ráðherrans braut bersýnilega gegn lögum nr. 4/1963 um ráðherraábyrgð, sbr. 2.-4. og 8.-10. gr. þeirra. Samkvæmt þessum lögum geta brot gegn þeim bæði varðað ráðherra refsingu (11. gr.) og skaðabótaskyldu (13. gr.) vegna þess tjóns sem hann hefur valdið ríkissjóði. Kannski ráðherrann telji þessi lög svo gömul að þau gildi ekki lengur?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Það var ótrúlegt að heyra í hvalveiðiráðherranum í kvöldfréttum sjónvarps. Hún sagði að lögin um hvalveiðarnar væru frá 1949 og þess vegna þyrfti ekki að fara eftir þeim; þau væru svo gömul. Svo væri efni þeirra ómögulegt og hún væri á öðru máli en lögin um hvernig standa ætti að málum. Hún hefði því ákveðið að fara ekki eftir lögunum. Svo hún hefði því bannað hvalveiðar með dags fyrirvara og valdið stórfelldu tjóni hjá þeim sem höfðu stundað þessar veiðar og hugðust halda því áfram. Loks kvaðst hún ekki ætla að taka neina ábyrgð á ólögmætri aðför sinni að veiðimönnum. Og sjáið til; hún mun sitja áfram. Þjóð sem á ráðherra sem haga sér svona án þess að bera nokkra ábyrgð. hlýtur að vera vel sett, eða hvað? Kannski er þetta bara grín?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Það fór eins og ég spáði. Ráðherra hvalveiða mun ekki þurfa að víkja úr embætti, þó að fyrir liggi að hann (hún) hafi valdið ríkissjóði bótagreiðslum vegna ólögmætrar stöðvunar hvalveiða s.l. sumar, Þessar greiðslur munu væntanlega kosta þjóðina tugi milljóna króna. Flokkssystir ráðherrans, sem situr í embætti forsætisráðherra, hefur komist að þessari niðurstöðu og formenn hinna stjórnarflokkanna lagt blessun sína yfir. Þetta er ótrúlegt. Stór hluti þjóðarinnar virðist í þokkabót vilja kjósa forsætisráðherrann í embætti forseta Íslands og er því spáð að hún sé liklegri öðrum til að ná kjöri. Þá liggur það fyrir. Einstakir ráðherrar eru ekki bundnir af landslögum við embættisfærslur sínar ef þeir eru persónulega þeirrar skoðunar að lögin ættu að vera annars efnis en þau eru. Getur verið að þjóðin verðskuldi þessa stjórnendur? Svari nú hver fyrir sig.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Á nánast hverjum degi fáum við skelfilegar fréttir af ofbeldisverkum manna sem telja sig þurfa að ná sér niðri á öðrum. Þetta geta verið glæpaverk innan okkar eigin samfélags en stærst eru samt ofbeldisverkin sem eitt ríki fremur á öðrum ríkjum og þar með lifandi fólki sem þar býr. Það er ekki auðvelt að benda á ráðin sem duga best gegn svona háttsemi. Ég held samt að eitt ráð dugi frekar en önnur, en það er að kynnast af heilum hug þeim sem ofbeldinu beita og þeim sem þurfa að þola það; reyna að öðlast skilning á viðhorfum þeirra og lífsháttum. Skilningur á þessu er friðvænlegasta ráðið í heimi mannanna, því sérhver maður er ólíklegur til að vilja fremja ofbeldisverk á öðru fólki ef hann þekkir þarfir þess og sjónarmið.

Þó að við getum ekki hvert og eitt valdið neinum straumhvörfum í þessu getum við kannski með sameiginlegu átaki haft áhrif til að draga úr ofbeldinu. Hvert og eitt okkar hefur fyrst og fremst áhrifavald yfir sjálfum sér. Nýtum þau yfirráð til að kynnast öðrum og skilja þarfir þeirra. Gerum þetta sem flest að fyrirheiti fyrir árið sem er nú að hefjast.

Gleðilegt ár.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður