Uncategorized

Í málflutningi af hálfu Benedikts Bogasonar í málinu sem dæmt var í Hæstarétti s.l. föstudag lagði hann mikla áherslu á að ég hafi í febrúar 2012, meðan málið gegn Baldri Guðllaugssyni var til meðferðar í Hæstarétti, afhent samdómurum mínum minnisblað í því skyni að hafa áhrif á dóm þeirra. Það er vandséð hvaða þýðingu þetta hefur í máli sem höfðað er gegn mér í nóvember 2017 vegna ætlaðra meiðyrða í bókarkafla sem kom út í byrjun þess mánaðar. Samt varði lögmaður Benedikts drjúgum málflutningstíma í þetta minnisblað. Dómarar hefðu auðvitað átt að stöðva þennan málflutning, þar sem hann kom dómsmálinu ekkert við. Eins konar blaðafulltrúi dómaraelítunnar, sem starfar hjá Fréttablaðinu, gerði þetta að sérstöku frásagnarefni í frétt um sýknudóminn nú. Áður hafði Benedikt afhent fjölmiðlum minnisblaðið. Mikill bragur á því hjá starfandi hæstaréttardómara.

Ljóst er að þessum málflutningi var einungis ætlað að sverta mig í augum dómsins og gera mig að tortryggilegri persónu. Ég sé því ástæðu að fara um þetta nokkrum orðum og birta þá um leið minnisblaðið sem átti að hafa þessi áhrif í málinu nú.

Það hefur verið algengt að dómarar við Hæstarétt leggi til efni um mál sem þar eru til meðferðar, þó að þeir sitji ekki í dómi. Fullyrðingar um annað eru hafðar uppi í þeirri vissu að ekki sé unnt að fá réttar upplýsingar um þetta frá réttinum sjálfum.

Málið gegn Baldri var fyrsta málið í Hæstarétti, sem varðaði ákærur á hendur einstaklingum eftir hrunið. Mér varð strax ljóst hvernig vindar blésu á dómaraganginum í Hæstarétti á þessum tíma. Menn biðu hreinlega eftir tækifæri til að láta hrunið til sín taka og sýna þjóðinni að tekið yrði fast á málum. Það var því fyrirfram ljóst að hér var hætta á að sá grandvari maður Baldur yrði fyrir spjótalögum af þessum sökum. Ég setti því niður á blað nokkur atriði um lagaleg atriði sem vörðuðu innherjasvik, en ákæran á hendur Baldri var um slík svik.

Minnisblaðið fer á eftir í orðréttri útgáfu:

„Spurning: Er refsivert að selja hlutabréf ef sá sem selur veit eitthvað (neikvætt) um hlutafélagið sem „markaðurinn“ veit ekki? Svar: Nei. Þetta er því aðeins refsivert, að um sé að ræða innherjaupplýsingar og sá sem selur teljist vera innherji. (Hér má hafa í huga að verðbréfamarkaður byggist hreinlega á því að þeir sem hafi viðskipti með hlutabréf hafi mismunandi vitneskju og skoðanir um viðkomandi hlutafélag; ekkert er athugavert við þetta nema annar þeirra búi yfir innherjaupplýsingum).

Spurning: Hvað eru þá innherjaupplýsingar? Svar: Þær upplýsingar sem efnislega uppfylla skilgreiningu 120. gr. laganna (“nægilega tilgreindar upplýsingar”) og skylt er að birta almenningi samkvæmt 1. mgr. 122. gr. Upplýsingarnar falla aðeins undir skilgreininguna fram að birtingu þeirra (síðari málsliður 121. gr.)

Spurning: Voru það innherjaupplýsingar í LÍ, að breskir og hollenskir eftirlitsaðilar með fjármálafyrirtækjum létu í ljós áhyggjur af því að innistæðutryggingakerfi bankans væri ófullnægjandi fyrir hagsmuni innlánseigenda á Icesave reikningum í þessum löndum? Svar: Nei. Almenningi var kunnugt um hvernig innistæðutryggingakerfi LÍ var fyrir komið. Hugleiðingar og tilmæli hinna erlendu eftirlitsaðila sem lutu að þessu geta ekki hafa verið tilkynningaskyldar, fyrr en þessir aðilar tóku formlega ákvarðanir innan valdheimilda sinna um að takmarka starfsemi LÍ í þessum löndum. Sjálfsagt hefði LÍ orðið skylt að birta upplýsingar um slíkar ákvarðanir almenningi ef þær hefðu verið teknar.

Spurning: Hvað þarf að liggja fyrir til þess að manni verði refsað samkvæmt 123. gr.? Svar: A. Tilgreina verður nákvæmlega með fullnægjandi rökstuðningi hvaða upplýsingar bar að birta almenningi (vafaatriði ber að túlka sakborningi í hag samkvæmt almennum reglum). B. Hinn sakaði maður verður að teljast hafa verið innherji (121. gr.). C. Sanna verður að hann hafi búið yfir upplýsingunum þegar hann seldi (123. 1. gr.).“

Allir sem lesa þetta sjá að hér var ekki um neitt annað að ræða en hlutlausar ábendingar um lögfræðina í málinu. Ég hefði eins getað skrifað blaðagrein um þetta. Það er bara fyndið að dómarinn mikli skuli telja afhendingu þessa blaðs í febrúar 2012 skipta máli, þegar hann stefnir mér fyrir ummæli í bók sem kom út í nóvember 2017.

Eftir stendur aðeins, að dómararnir hefðu betur tileinkað sér þann lögfræðilega fróðleik sem fram kom í minnisblaði mínu. Þá hefði ekkert dómsmorð verið framið.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Þegar menn takast á fyrir dómi leita þeir oftast lögmannsaðstoðar við að reka málið fyrir sig. Það kostar peninga. Í lögum er að finna ákvæði um að sá sem „tapar máli í öllu verulegu“ skuli að jafnaði dæmdur til að greiða gagnaðila sínum málskostnað. Þá er átt við þann kostnað sem gagnaðilinn hefur orðið fyrir vegna málarekstursins.

Venjulega gera báðir málsaðilar kröfu á hendur hinum um að fá málskostnað sinn greiddan úr hans hendi. Lögin gera ráð fyrir að aðili sem krefst málskostnaðar síns úr hendi gagnaðila geri grein fyrir honum með sérstökum málskostnaðarreikningi sem lagður er fram við aðalmeðferð máls.

Fyrir kemur að í dómi sé kveðið á um að málskostnaður sé felldur niður. Í því felst ákvörðun um að hvor aðila skuli bera sinn kostnað sjálfur. Er þetta m.a. heimilt ef veruleg vafaatriði þykja vera í máli.

Ef sá sem tapar máli, áfrýjar dómi til æðra dómstigs og svo fer að hinn áfrýjaði dómur er staðfestur er áfrýjandinn að jafnaði dæmdur til að greiða hinum kostnað hans á áfrýjunarstigi. Þetta má heita nær algild regla og þá ávallt ef forsendur æðra dóms fyrir niðurstöðu sinni eru hinar sömu og var á neðra stiginu.

Í máli Benedikts Bogasonar gegn mér sem dæmt var í Hæstarétti s.l. föstudag höfðu báðir aðilar uppi kröfur á öllum þremur dómstigum um að gagnaðili greiddi þeim málskostnað. Af minni hálfu var, eins og menn vita, krafist sýknu af kröfum Benedikts. Var sú krafa einfaldlega byggð á því að ég hefði notið málfrelsis til að segja það sem ég hafði sagt í kafla bókar minnar um dóminn í máli Baldurs Guðlaugssonar. Héraðsdómarinn féllst á þetta og sýknaði mig af kröfum Benedikts, en felldi niður málskostnað. Það var skrýtin afgreiðsla og ekki í samræmi við dómaframkvæmd.

Benedikt áfrýjaði þessum dómi til Landsréttar sem staðfesti héraðsdóminn með sömu rökum. Málskostnaður fyrir Landsrétti var samt felldur niður. Þetta var furðulegt og andstætt fyrri dómaframkvæmd. Benedikt áfrýjaði þessum dómi til Hæstaréttar að fengnu áfrýjunarleyfi. Allt fór á sama veg. Ég var sýknaður með sömu röksemdum og fyrr um að ég hefði notið tjáningarfrelsis til að segja það sem ég sagði. Samt var málskostnaður fyrir Hæstarétti felldur niður. Þessi afgreiðsla er ennþá undarlegri en sú sem varð í Landsrétti.

Niðurstaðan er þá sú að valdsmaðurinn mikli er látinn komast upp með að stefna mér fyrir dóm og valda mér á þremur dómstigum verulegum kostnaði, sem ég fæ ekki borinn uppi, þó að ég sé sýknaður á öllum þremur á þeim forsendum sem ég hafði byggt málflutning minn á frá upphafi. Þessi afgreiðsla er rökstudd með því að verulegur vafi hafi verið á að ég hafi farið út fyrir mörk tjáningarfrelsis með ummælum mínum um þennan dóm. Ummæli mín hafi verið beinskeytt og hvöss eins og komist er að orði í forsendum dóms Hæstaréttar.

Engu máli skiptir fyrir afgreiðsluna á kröfunni um málskostnað hvort ummælin teljast hafa verið hvöss eða ekki. Það sem máli skiptir er að hinn áfrýjaði dómur var á báðum áfrýjunarstigum staðfestur og það með sömu röksemdum og þar greindi og ég hafði teflt fram frá upphafi. Áfrýjandi hafði áfrýjað á tvö dómstig til að fá dómi hnekkt. Það tókst honum ekki. Hann fær ekki einu sinni breytt röksemdum dómanna. Ég er samt látinn bera háan málskostnað af þráhyggju hans við málsýfingarnar. Það er líka hreinlega ósatt að ummæli mín hafi verið eitthvað sérstaklega beinskeytt og hvöss. Þetta geta allir séð sem vilja með því einfaldlega að lesa viðkomandi kafla í bók minni. Ástæðan fyrir þessu orðagjálfri í dóminum er augljós. Dómararnir voru annað hvort hræddir við valdsmanninn eða kenndu í brjósti um hann vegna þeirrar niðurlægingar sem hann hafði orðið fyrir með afgreiðslu málsins á þremur dómstigum. Þeir sömdu því svona orðagjálfur til að réttlæta undandrátt sinn á að dæma mér þann rétt sem mér bar í þessu efni.

Ég fullyrði að enginn Íslendingur, annar en ógnandi valdsmaðurinn, hefði losnað undan skyldu til að greiða gagnaðila sínum málskostnað í máli þar sem eins háttar og í máli Benedikts gegn mér.

Svo er annað atriði sem þjóðin á kröfu til að fá upplýsingar um. Það vakti athygli mína og lögmanns míns að lögmaður Benedikts lagði ekki fram neinar upplýsingar fyrir dóminn um kostnaðinn sem Benedikt hefði haft af málsýfingum sínum. Hvernig stóð á því? Því hefur verið hvíslað í eyra mér að Benedikt hafi ekki greitt lögmanni sínum fyrir málastappið. Lögmaðurinn hafi verið sólginn í að fá að reka þetta mál fyrir hæstaréttardómarann, þar sem í því fælist langþráð upphefð fyrir hann. Að mínum dómi er nauðsynlegt að Benedikt Bogason forseti Hæstaréttar upplýsi um þetta með nákvæmri greinargerð studdri greiðslugögnum um málskostnaðinn sem hann hafði af málinu. Grunsemdir um að þessi valdamikli dómari þiggi á laun greiða frá starfandi lögmönnum í landinu eru ekki ásættanlegar. Þess vegna verður hann undanbragðalaust að gefa þessar upplýsingar.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Ég hef nú verið sýknaður á þremur dómstigum af málsýfingum Benedikts Bogasonar gegn mér. Tilgangur hans virðist hafa verið að hræða menn frá því að bera fram gagnrýni á verk Hæstaréttar Íslands. Geri þeir það megi þeir eiga von á málsóknum og peningaútgjöldum.

Dómstólar fara með afar þýðingarmikið þjóðfélagsvald. Dómarar eru æviskipaðir og þurfa því ekki að standa neinum reikningsskil gerða sinna eins og handhafar löggjafar- og framkvæmdavalds þurfa að gera. Þess vegna skiptir miklu máli að borgarar hafi rúmt frelsi til að gagnrýna þá fyrir meðferð þeirra á valdi sínu. Sú gagnrýni þarf að vera málefnaleg og rökstudd ef hún á að skipta máli.

Nú gekk hæstaréttardómur í máli sem einn þeirra höfðaði gegn mér fyrir kafla í bók minni „Með lognið í fangið“ sem út kom í nóvember 2017. Ég var sýknaður eins og reyndar hafði orðið reyndin líka í héraði og Landsrétti. Í öllu talinu um þetta hefur að mestu leyti gleymst að nefna þau efnisatriði í dómi Hæstaréttar í málinu gegn Baldri Guðlaugssyni á árinu 2012 sem ég gagnrýndi. Þau eru flest þannig að tilefni þeirra var augljóst og átti brýnt erindi við almenning.

Ég taldi að Hæstiréttur hefði legið undir of miklu álagi og því ekki getað fjallað um málið á þann hátt sem nauðsynlegt var.

Þrýstingur hefði verið á dómstólinn um að sakfella í hrunmálum. Þetta var fyrsta málið úr þeim flokki sem dómstóllinn fékk til meðferðar.

Formaður dómsins hafi verið vanhæfur vegna hlutafjáreignar sinnar í Landsbankanum (þetta vissi enginn þegar dómurinn var kveðinn upp en kom í ljós síðar).

Ákærði hefði ekki búið yfir innherjaupplýsingum.

Landsbankinn hefði ekki sinnt tilkynningaskyldu sinni ef rétt teldist að um innherjaupplýsingar hefði verið að ræða. Ákærða hefði því óbeint verið refsað fyrir brot bankans.

Fyrir lá að Fjármálaeftirlitið hefði vitað allt sem ákærði vissi, en ekki talið ástæðu til að meta upplýsingarnar sem innherjaupplýsingar og birta þær sem slíkar, eins og þá hefði verið skylt að gera.

Ákærði var dæmdur fyrir annað en ákært var fyrir. Munurinn skipti sköpum um vörn hans.

Samantekt um efni dómsins var breytt á heimasíðu Hæstaréttar eftir að rétturinn hafði áttað sig á að sakfellingin í dóminum stóðst ekki. Ég birti báðar útgáfurnar í bók minni.

Brotið var gegn reglunni um að ekki mætti ljúka máli tvisvar (ne bis in idem).

Ítarlegan rökstuðning var að finna í bók minni um öll þessi atriði.

Með því að segja að dómararnir hafi að minnsta kosti mátt vita um þessi atriði, þegar þeir kváðu upp dóminn, var ég í reynd að hlífa þeim við því að halda því fram að þeir hafi ekki haft næga lögfræðiþekkingu til að dæma málið. Ásökun um slíkt hefði í reynd verið mun alvarlegri fyrir þá.

Benedikt Bogason forseti Hæstaréttar ákvað að bera undir dómstóla hvort réttmætt hafi verið að kalla dómaraverk hans í málinu gegn Baldri Guðlaugssyni dómsmorð. Hann hefur nú fengið spurningu sinni svarað á öllum þremur dómstigunum. Til hamingju Benedikt!

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Nú hefur Mannréttindadómstóll Evrópu (MDE) lokið dómi á málið sem þar hefur verið til meðferðar í tilefni af skipun dómara í Landsrétt. Sú furðulega niðurstaða hefur orðið ofaná hjá dómstólnum, að dómurinn sem dæmdi hér á landi í máli kærandans hafi ekki verið réttilega skipaður til að kröfu 6. gr. mannréttindasáttmálans teldist fullnægt. Þessi niðurstaða er að mínum dómi alveg fráleit og felur ekkert annað í sér en afskipti eða inngrip í fullveldisrétt Íslands.

Lítum á málið:

Farið var eftir íslenskum lagareglum við skipun dómarans í embætti. Ráðherra lagði tillögu sína um skipun 15 dómara í Landsrétt fyrir Alþingi, eins og henni bar að gera samkvæmt þeim lagareglum sem um þetta giltu. Þeir höfðu allir verið metnir hæfir til að gegna þessum embættum. Hvergi var kveðið á um neina skyldu ráðherrans til að gera tillögu um einhver tiltekin dómaraefni. Fyrir lá niðurröðun dómnefndar á umsækjendum í excelskjalinu fræga, sem er líklega vitlausasta matsgerð sem þekkst hefur í málum af þessu tagi (hér má vísa til greinar minnar „Stórisannleikur“ sem birtist í Mbl. 10. janúar 2018). Hvergi var kveðið á um að tillögur ráðherrans skyldu fara eftir þeirri uppröðun.

Alþingi samþykkti tillögu ráðherra. Hver og einn alþingismaður hefði getað óskað eftir að atkvæði yrðu greidd um hvert dómaraefni sérstaklega. Enginn gerði slíka kröfu og voru atkvæði greidd um alla í einu, eins og heimilt var samkvæmt lögum um þingsköp.

Forseti Íslands staðfesti afgreiðslu Alþingis að sérstaklega athuguðu máli.

Hæstiréttur komst að þeirri niðurstöðu að dómarinn væri réttilega kominn í embætti.

Það er eins og MDE hafi verið að leita að tilbúnum ástæðum til að finna eitthvað athugavert við skipun þessa dómara í embætti. Manni gæti helst dottið í hug að einhver dómaranna við réttinn hafi þekkt kæranda eða lögmann hans, ef maður vissi ekki að sjónarmið af þessu tagi koma auðvitað ekki til greina hjá svona virðulegri stofnun eins og dómstóllinn er. Talið var að ráðherra hafi brotið gegn rannsóknarreglu. Hvað ætli hann hafi átt að rannsaka? Umsækjendur um embættið höfðu allir skilað umsóknum með ítarlegri lýsingu á verðleikum sínum og gögnum þeim til stuðnings. Ráðherra hafði þessi gögn undir höndum. Var verið að efast um að hann hefði lesið umsóknirnar?

Var svo eitthvað formlega athugavert við að greiða atkvæði um alla 15 í einu lagi fyrst enginn alþingismanna mótmælti þeim hætti?

Hvaða vitleysa er þetta? Er ekki augljóst að þetta eru tylliástæður sem engu vatni halda?

Svo bætist það við að þetta mál snerist um meðferð á broti á umferðarlögum, þar sem sakborningurinn hafði játað sök. Voru reglur um hlutlausa meðferð máls brotnar með því að refsiákvörðunin var ákveðin af þrautreyndum afbragðsdómara með áratuga langa starfsreynslu?

Þegar dómstóllinn ytra kemst að svona niðurstöðu er hann að brjóta freklega gegn fullveldi Íslands. Þessi erlenda stofnun hefur engan afskiptarétt af efni íslenskra lagareglna um skipun dómara, svo lengi sem í þeim reglum felst ekki í sjálfum sér beint brot á réttindum sakbornings, til dæmis með því að láta verjanda hans eða eiginkonu dæma.

Svo er eins og hjartað sígi ofan í buxur hjá flestum Íslendingum þegar þessi erlendu fyrirmenni hafa sent frá sér valdskotna ákvörðun sína sem enga stoð hefur í lögskiptum okkar við þá. Í stað þess að velta vöngum yfir því hvernig bregðast skuli við ofbeldinu með undirgefnum ráðstöfunum ættu landsmenn að hvetja forráðamenn þjóðarinnar til að mótmæla þessari aðför hástöfum og gera grein fyrir því, sem augljóst ætti að vera, að við lútum ekki ríkisvaldi úr höndum þessarar stofnunar á borð við það sem nú var að okkur rétt. Sjálfstætt og fullvalda ríki lætur ekki bjóða sér slíkt.

Jón Steinar Gunnlaugsson er fyrrverandi dómari við Hæstarétt Íslands

Hér á landi starfa dómstólar á þremur dómstigum. Neðstir standa héraðsdómstólar, þar sem einn dómari dæmir yfirleitt í hverju máli, þó að heimilt sé að kveðja til tvo meðdómendur að uppfylltum lögmæltum skilyrðum.

Landsréttur er áfrýjunardómstóll. Verður dómum héraðsdóms skotið þangað að vissum skilyrðum uppfylltum. Dómarar við Landsrétt eru 15 talsins og skulu yfirleitt þrír þeirra sitja í hverju máli (sérfróður meðdómari er stundum kvaddur til að sitja í dómi með tveimur embættisdómurum).

Æðsti dómstóll landsins er Hæstiréttur. Hann er áfrýjunardómstóll og skipa hann sjö dómarar. Venjulega sitja fimm dómarar í einstökum málum, þó að heimilt sé að víkja frá því og setja sjö dómara í sérlega mikilvæg mál.

Allar þjóðir sem skyldar eru okkur Íslendingum að menningu og lögum hafa þann hátt á að áfrýjunardómstólar þeirra eru fjölskipaðir eins og reyndin er hér á landi. Tilgangurinn með þessu er augljóslega sá að skjóta traustum stoðum undir dómana, ekki síst vegna fordæmisgildis þeirra og draga úr líkum á mistökum. Þetta fyrirkomulag hvílir á þeirri forsendu að hverjum og einum dómara, sem situr í fjölskipuðum dómi, beri skylda til að taka sjálfstæða afstöðu til sakarefnis málanna og greiða atkvæði í samræmi við hana. Þetta á alveg sérstaklega við um æðsta dómstólinn, Hæstarétt þar sem dómar hans hafa það gildi sem við köllum fordæmisgildi. Ákvæði 2. mgr. 165. gr. laga um meðferð einkamála eru greinilega á þessu byggð. Sé ágreiningur fyrir hendi milli dómara, er þeim að sjálfsögðu skylt að ræða hann í þaula til að öðlast nákvæman skilning á því í hverju hann liggur. Slíkar samræður geta líka orðið til að eyða ágreiningi, þegar dómarar láta sannfærast af betri rökum annarra dómenda. Sé ágreiningur enn til staðar eftir að dómarar hafa borið saman bækur sínar ber þeim sem verður í minnihluta skylda til að skila sératkvæði.

Af reynslu minni sem dómari við Hæstarétt Íslands er mér ljóst að þessari grunnhugsun er ekki fylgt við dómsýsluna þar. Fremur er reynt að bræða saman sjónarmið dómaranna með einhvers konar samningi þeirra á milli, stundum með þeirri afleiðingu að forsendur dóms verða óskýrar og jafnvel torskildar. Raunar er það svo að þeir dómarar sem hafa leitast við að framfylgja þeirri frumskyldu sinni í störfum sínum sem hér hefur verið lýst, með því að skila sératkvæðum, hafa mátt sæta opinberri gagnrýni fyrir það, eins ótrúlega og það kann að hljóma.

Fyrir þessari viðleitni til að bræða saman sjónarmiðin eru sjálfsagt ýmsar ástæður. Sú veigamesta er líklega málafjöldinn, eins og hann hefur verið gegnum árin. Í Hæstarétti er eins og dómarar hafi vanið sig á svona vinnubrögð og haldi þeim áfram þó að fjöldi málanna sé aðeins brot af því sem hann var áður. Gömlum hundum verður ekki svo glatt kennt að sitja. Í Landsrétti hefur írafárið orðið ofaná.

Þegar þetta er skoðað nánar kemur í ljós að það er orðin nær algild regla að einstakir dómarar virðast nær alltaf fylgja þeim sem stýrir atkvæði dómsins eða taki þátt í eins konar samningi við hina um orðalag og niðurstöðu. Mér er nær að halda að hugarástandið sé orðið þannig að það þyki nánast vera svik við hina að skorast undan og skila sératkvæði sem sýnir ágreining í hópnum um niðurstöðuna.

Í 1. tbl. Lögmannablaðsins 2020 var birt viðtal við Markús Sigurbjörnsson, sem var forseti Hæstaréttar um langt árabil og án efa sá dómari sem langmest áhrif hafði á vinnubrögðin. Á bls. 18 í blaðinu er þetta haft eftir honum:

„Klassíski hugsunarhátturinn er að þetta sé stofnunin Hæstiréttur sem er að tala en ekki einhver egóisti, þessi eða hinn að láta sitt ljós skína. Þótt vissulega sé það einn maður sem semur uppistöðuna í textanum þá er þetta sameiginleg hugarsmíð fólks sem er búið að ræða málið í þaula í framhaldi af málflutningi. Þetta eru engar málamiðlanir, slíkt tal er út í hött, og það er ekki verið að sjóða saman ólík viðhorf. Fólk ræðir sig áfram að niðurstöðu og ef einhver dettur útbyrðis þá kemur bara sératkvæði.“

Hér kemur fram viðhorfið um viðleitnina til að bræða saman niðurstöður. Ég veit vel að sumir dómarar eru einatt lítt eða ekki lesnir í sakarefninu þegar gengið er inn í dómsalinn til að hlusta á málflutninginn. Þeir ganga hreinlega til verksins í þeirri trú að frummælandinn hafi kynnt sér málið betur en þeir og unnt sé fyrir þá að treysta því, þó að ekki sé gengið frá endanlegum texta í forsendum fyrr en á dómarafundi eftir málflutning. Hér ráða málamiðlanir eða kannski öllu heldur viðhorf um að lúta forsjá frummælanda í vinnubrögðum, þó að fyrrverandi forseti réttarins setji á ofangreinda skrautræðu um þetta. Hann boðar umbúðalausa hóphyggju við dómsýsluna sem hreinlega er andstæð reglum laga um þetta.

Nú er svo komið að sératkvæði þekkjast varla lengur. Í Hæstarétti sitja og hafa setið dómarar um margra ára skeið sem sjaldan eða aldrei hafa skilað sératkvæðum, svo ótrúlega sem það hljómar. Dómarar sem sitja í dómi hverju sinni eru nær undantekningarlaust sammála. Það er búið að venja úr þeim egóismann, svo smekklega sem forsetinn fyrrverandi orðar þetta. Ætli hann hafi ekki aðallega í huga óverðugan fyrrverandi dómarann sem skrifar þessi orð, því sá leit alltaf á það sem skyldu sína að fylgja lögfræðilegri sannfæringu sinni við afgreiðslu mála en taka ekki þátt í samningum um forsendur og niðurstöður sem hann taldi rangar.

Hvernig má það vera að sératkvæði eru nú orðin nær óþekkt? Þetta gildir bæði í Landsrétti og Hæstarétti. Menn eru nær alltaf sammála. Samt eru sakarefni málanna oft afar flókin og mörg álitaefni uppi. Ágreiningur málsaðila byggist oftar en ekki á mjög svo frambærilegum ágreiningi um lögfræðina í málinu. Lærðir málflytjendur færa fram rök aðilanna og verður þá oft mjótt á munum um mat á þeim. En dómararnir eru alltaf sammála! Hvernig má það vera? Þessi „skortur“ á sératkvæðum sem nú ríkir segir meira en mörg orð um vinnubrögðin.

Ég hef haldið því fram að við ættum að taka upp kerfi sem víða þekkist við erlenda áfrýjunardómstóla, að hver og einn dómari ætti að skrifa sínar eigin forsendur fyrir niðurstöðu. Þar ætti hann að geta vísað til forsendna annarra ef hugur hans stendur til þess. Þetta fyrirkomulag er samt líklegra til að halda þeim að því skylduverki að leggja sjálfir mat á sakarefni máls og gera grein fyrir því í eigin nafni. Það er hreinlega forsenda fyrir tilvist þeirra í dóminum að þannig sé unnið, svo sem farið var yfir að framan.

Forvitnilegt og lýsandi dæmi um vinnubrögð fjölskipaðra dóma á Íslandi er að finna í máli nr. 19/2020 sem dæmt var í Hæstarétti 29. október 2020. Þetta mál var afar flókið lögfræðilega. Snerist það um endurheimtu á fjármunum í þrotabú. Má með einföldun segja að þrenns konar niðurstöður hafi komið til greina miðað við málflutning aðila. Málið hafði fyrst verið dæmt í Héraðsdómi Reykjavíkur af tveimur embættisdómurum og einum sérfróðum meðdómara. Þar var fallist á kröfu þrotabúsins um að gagnaðili þess skyldi greiða svonefndar eftirstöðvar kaupverðs fasteignar samkvæmt kaupsamningi sem um hana hafði verið gerður. Dómararnir þrír voru sammála um þessa niðurstöðu. Í Landsrétti var þessari niðurstöðu snúið við og þrotabúinu synjað um endurheimtukröfuna. Dómararnir þrír voru allir sammála um niðurstöðuna. Þrotabúið fékk áfrýjunarleyfi til Hæstaréttar. Þar féllust fimm dómarar á kröfu þrotabúsins á grundvelli 2. mgr. 131. gr. gjaldþrotalaga, en þetta er önnur forsenda dóms en kveðið var á um í héraðsdómi. Dómararnir voru allir sammála.

Er þetta ekki stórmerkilegt? Dómararnir sem dæmdu í málinu voru 11 talsins og skiptust á dómstigunum þremur í tvo þriggja manna hópa og einn fimm manna hóp. Niðurstöður hópanna þriggja urðu þrenns konar og voru þær byggðar á mismunandi grundvelli þar sem engir tveir voru eins. Samt voru dómarar á dómstigunum þremur ávallt sammála hinum dómurunum í sama hópi, þó að þeir væru greinilega ósammála hinum tveimur hópunum, sem þó voru hvor um sig sammála innbyrðis!! Er þetta ekki dæmalaus samstaða innan hópanna?

Þetta dæmi segir mikla sögu um vinnubrögð fjölskipaðra dóma á Íslandi. Sýnilega er aðferðafræðin sem fyrrverandi forseti Hæstaréttar nefndi í Lögmannablaðinu orðin ráðandi, svo glórulaus sem hún er. Sjálfur tel ég marga íslenska dómara vel hæfa lögfræðinga sem hafa sýnt sig gegnum árin í að ástunda hlutlæg og vönduð vinnubrögð. Svo er til dæmis um nokkra sem gegna embættum í Landsrétti. Nú er hins vegar svo komið að þeir hafa, sýnist mér, vikið vönduðum vinnubrögðum til hliðar í þágu hóphyggjunnar. Eru annirnar kannski orðnar svo miklar að þeir hafi ekki lengur tíma til að standa með sjálfum sér í dómsýslunni? Spyr sá sem ekki veit.

Jón Steinar Gunnlaugsson er fyrrverandi dómari við Hæstarétt

Þessa dagana er þjóðin eðlilega upptekin af veirunni sem öllu ræður. Reglulega birtast fyrirmæli eða tilmæli yfirvalda um háttsemi fólks. Þá er frekar ruglingslegt að ætla að átta sig á því hvaða fyrirmælum yfirvöldin telja mönnum skylt að fylgja og hver séu tilmæli sem menn ráða sjálfir hvort þeir fylgi.

Núna síðast var golfvöllum lokað, þó að menn geti stundað golfið með svipuðum tengingum við annað fólk og gildir í gönguferðum. Þá virðist stefna í að Íslandsmótinu í knattspyrnu verði lokið án fleiri kappleikja en þeirra sem þegar hafa farið fram. Þetta gerist þó að ekki sé vitað annað en að knattspyrnuvellirnir séu flestir í ágætu ástandi og unnt sé að leika á þeim án áhorfenda. Til dæmis varð ekki betur séð en landsleikur í knattspyrnu sem fram fór á Laugardalsvelli fyrir fáum dögum tækist bara vel. Á ferðinni eru ríkir hagsmunir margra knattspyrnufélaga, sem ýmist eiga von um að komast á milli deilda eða jafnvel til að öðlast rétt til þátttöku í alþjóðlegum keppnum, þar sem háar tekjur eru í húfi. Fleiri dæmi mætti nefna af svipuðum toga.

Ástæða er til að vekja athygli manna á að yfirvöld í landinu hafa afar takmarkaðar heimildir til að stjórna háttsemi manna í veirufárinu með valdboði. Í sóttvarnarlögum er ekki að finna víðtækar heimildir til slíks. Reyndar er í ýmsum tilvikum vafasamt að stjórnvöld gætu skert stjórnarskrárvarin réttindi manna með bindandi fyrirmælum til almennings, þó að styddust við sett lög. Til slíkra fyrirmæla þarf heimildir í stjórnarskránni sjálfri.

Það er auðvitað sjálfsagt að yfirvöld heilbrigðismála beini tilmælum til borgaranna um æskilega hegðun þeirra við þessar aðstæður. Það er líka sjálfsagt fyrir almenning að fara að þessum tilmælum í flestum tilvikum, því að öll viljum við takmarka úrbreiðslu þessa vágests sem veiran er. Við ættum samt að hafa í huga að ábyrgðin er okkar sjálfra. Ef til dæmis stjórnarráðið gæfi mér fyrirmæli um að halda mig í 2ja metra fjarlægð frá eiginkonunni myndi ég ekki hlíta því. Skítt með veiruna.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Nú á tíðum er algengt að almenningur taki afstöðu til þess, hvort dómar í refsimálum séu „réttir eða rangir“. Margir telja sig þess umkomna að telja sakborninga seka þó að dómstóll hafi sýknað þá af ákæru. Færri telja sakborninga saklausa ef dómstóll hefur sakfellt þá.

Af þessu tilefni er ástæða til að endurbirta það sem ég hef nefnt gátlista og hefur að geyma upptalningu á þeim atriðum sem dómarar þurfa að aðgæta að séu allir í lagi áður en sakborningur er sakfelldur í sakamáli:

1. Lagaheimild til refsingar þarf að vera í settum lögum. Efni hennar þarf að vera skýrt og ber að túlka vafa sakborningi í hag.

2. Ekki má dæma sakborning fyrir aðra háttsemi en þá sem í ákæru greinir.

3. Heimfæra þarf háttsemi til lagaákvæðis af nákvæmni. Dómendur hafa ekki heimild til að breyta efnisþáttum í lagaákvæðum sakborningum í óhag.

4. Sanna þarf sök. Sönnunarbyrði hvílir á handhafa ákæruvalds.

5. Við meðferð máls á áfryjunarstigi þarf að gæta þess að dæma sama mál og dæmt var á neðra dómstigi. Til endurskoðunar eru úrlausnir áfrýjaðs dóms; ekki annað.

6. Sakborningar eiga rétt á að fá óheftan aðgang að gögnum sem aflað hefur verið við rannsókn og meðferð máls.

7. Sakborningar eiga að fá sanngjarnt tækifæri til að færa fram varnir sínar.

8. Dómarar verða að hafa hlutlausa stöðu gagnvart sakborningum.

Þessar reglur kunna að leiða til þess að sekur maður verði sýknaður í dómsmáli gegn honum. Það er gjaldið sem við greiðum fyrir að geta kallast réttarríki.

Í fyrra stóð Róbert Spanó íslenski dómarinn við Mannréttindadómstól Evrópu að furðulegum dómi í máli gegn Íslandi. Það mál varðaði skipun dómara í Landsrétt. Þar átti íslenski dómarinn hlut að dómi MDE á hendur heimalandi sínu með þeirri niðurstöðu að Landsréttur hefði ekki verið skipaður samkvæmt lögum. Þetta sáu allir lögfróðir menn að var staðleysa. Skipan dómsins fór að öllu leyti fram samkvæmt lögum og hafa allar valdastofnanir á Íslandi staðfest að svo sé, Alþingi, ráðherra, Hæstiréttur (mál nr. 10/2018) og meira að segja forseti Íslands. Enginn réttur var brotinn á kæranda sem hafði játað ölvunarakstur og var ákveðin refsing fyrir það.

Á sama tíma hefur Róbert Spanó staðið að því að vísa frá MDE fjölda kærumála frá Tyrklandi, þar sem m.a. dómurum var vikið úr starfi í stórum stíl fyrir þær sakir að vilja ekki þýðast harðstjórann Erdógan. Svo bítur Róbert Spanó höfuðið af skömminni með því að þiggja boð til Tyrklands til að hitta Erdógan og láta þar sæma sig heiðursnafnbót, allt undir forsjá harðstjórans. Þetta er ótrúleg atburðarás, ekki síst þegar málið gegn Íslandi er skoðað til samanburðar.

Ekki er auðvelt að ráða í ástæðurnar fyrir framferði þessa dómara. Hann virðist helst vera í einhverjum pólitískum og persónulegum leik, þar sem lög og réttur skipta hann ekki miklu máli.

Það er orðið ljóst að Róbert Spanó er með Tyrklandshneykslinu búinn að skaða Mannréttindadómstól Evrópu með þeim hætti að honum ber siðferðileg skylda til að biðjast lausnar; a.m.k. ef hann metur hag dómstólsins meira en eigin hégómagirnd.

Ég spái því að hann muni samt ekki gera þetta. Hann mun bregðast við eins og svo margir gera við hliðstæðar aðstæður. Forherðast og sitja sem fastast.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Hafa menn leitt hugann að því hversu mjög félög og flokkadrættir eru sterkar frumforsendur fyrir alls kyns ágreiningi og voðaverkum manna? Hóphyggjan er fyrirbæri sem rænir menn heilli hugsun og hindrar þá í að taka ábyrgð á sjálfum sér. Það er svo miklu auðveldara að taka þátt í einhverju sem hópurinn gerir. Félagar í hópnum þurfa ekki að taka persónulega ábyrgð á háttsemi hans. Nóg er að vísa til þess að hópurinn hafi tekið afstöðu og félagarnir í hópnum styðji hana. Þetta er líka stundum nefnt hjarðhegðun, sem er lýsandi orð fyrir svona breytni.

Mér er nær að halda að hóphyggjan sé ráðandi háttur í samfélagi mannanna. Menn eru með einum hópi og þá gegn öðrum. Styrjaldir eru t.d. reknar í nafni hópa. Ein þjóð ræðst á aðra og drepur sem mest hún má. Þeir sem drepnir eru hafa fæstir nokkru sinni gert á hluta þeirra sem drepa. Þeir sem tilheyra einni þjóð standa saman og þá eftir atvikum gegn öðrum þjóðum. Persónuleg háttsemi og ábyrgð kemur sjaldnast við sögu. Sama má segja um trúarhópa, sem reglulega fremja illvirki á fólki úr öðrum hópum. Nú er frá því sagt að mörgum, jafnvel flestum, almennum borgurum í Þýskalandi Hitlers hafi verið kunnugt um útrýmingu gyðinga en ekki látið málið samt neitt til sín taka.

Og innan vébanda þjóðanna byggist mannlífið á hóphyggju. Menn eru sýknt og heilagt að leggja málstað lið bara fyrir þá sök að þeir tilheyra hópnum sem færir hann fram. Í félögum er mjög oft kallað eftir samstöðu félagsmanna um svonefnd baráttumál þeirra. Þá er verið að biðja félagsmennina um að leggja ekki sjálfstætt mat á það sem um ræðir, heldur einfaldlega styðja það á grundvelli hóphyggjunnar. Og það dugar flestum. Þeir þurfa ekki að finna nein önnur rök fyrir afstöðunni en þau að hópurinn hafi hana.

Á vettvangi stjórnmála háttar oftast svo að flokkarnir hafa afstöðu sem fulltrúum á þeirra vegum er talin bera skylda til að fylgja. Allt að einu er skýrt á það kveðið í stjórnarskrá að alþingismenn séu eingöngu bundnir við sannfæringu sína (48. gr.). Hollustan við hópinn (flokkinn) tekur þessu samt oftast fram. Segja má að slík hóphyggja sé að hluta til nauðsynleg, þar sem mynda þarf hópa til að unnt sé að hafa skikk á landstjórninni. Þetta gengur samt oftast miklu lengra en nauðsyn krefur.

Og fjölskipaðir dómstólar eru ofurseldir hóphyggjunni. Þar eru dómar oftast kveðnir upp án þess að einstakir þátttakendur í hópnum geri sérstaklega grein fyrir sinni afstöðu og rökum fyrir henni. Samt eiga þeir aðeins að beita réttarheimildum, eins og þeir skilja þær, við úrlausn málanna. Sumir dómarar hafa meira að segja kveðið upp úr um að samstaða innan hópsins sé sérstakt keppikefli. Þessi aðferðafræði felur það í sér að niðurstaða dómsmála ræðst fremur af samningum innan hópsins en af beitingu réttarheimilda. Dómari sem fékk að ráða í síðustu viku skuldar hinum samstöðu í þessari svo ekki hallist á í hópnum. Aðilar dómsmálanna verða fórnarlömb hóphyggjunnar.

Þó að fallast megi á að hópar séu að vissu marki nauðsynlegir og gagnlegir, ætti það sem við getum kallað einstaklingshyggju að ráða miklu meiru um hagi okkar og afstöðu. Menn eiga að taka sjálfir afstöðu til málefna í miklu ríkari mæli en nú er og vera tilbúnir til að taka ábyrgð á þeirri afstöðu. Mér er nær að halda að styrjöldum og hernaðarlegum voðaverkum myndi fækka í heiminum ef menn tækju upp þennan hugsunarhátt í miklu ríkari mæli en nú er gert og legðu hóphyggjuna til hliðar sem almennan lífsmáta, eins og hún svo sannarlega er nú.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Þessa dagana eru sagðar af því fréttir að Róbert Spanó, sem nú gegnir embætti forseta Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE), hafi sérstaklega verið heiðraður af Tyrkjum. Var honum boðið til Tyrklands þar sem hann var sæmdur nafnbót heiðursdoktors við háskólann í Istanbúl, auk þess sem hann átti fund með Erdogan forseta Tyrklands.

Þetta eru vond tíðindi. Sérstaklega að dómarinn skuli þiggja svona fjólur af ríki sem allir vita að reglulega forsmáir vernd mannréttinda og hefur þurft að verjast fjölmörgum kærum fyrir MDE undanfarin misseri, m.a. fyrir brot á tjáningarfrelsi borgara sinna.

Þegar Róbert var spurður um ástæður þess að hann tók við þessum gælum, svaraði hann því til að hefð væri fyrir því að dómarar við dómstólinn gerðu það þegar aðildarríki ætti í hlut. Svarið er frekar bágborið svo ekki sé meira sagt.

Í raun ættu dómarar við MDE aldrei að þiggja svona viðurkenningar frá aðildarríkjunum. ALDREI. Ríkin eru aðilar til varnar í kærumálum sem berast til dómstólsins. Það er því ekki við hæfi að dómarar taki við atlotum þeirra. Slíkt hlýtur að rýra traust manna til dómstólsins. Allra helst á þetta við þegar í hlut á ríki sem er blóðugt upp fyrir axlir af mannréttindabrotum sínum eins og Tyrkir eru. Róbert hefði hreinlega átt að nota þetta tækifæri til að uppræta hefðir af þessum toga, hafi þær yfirhöfuð verið fyrir hendi.

Hvers vegna heldur Róbert Spanó að Tyrkir hafi viljað hengja á hann orðu? Dettur honum ekki í hug að það kunni að vera vegna viljans til að gera hann vinveittan þeim stjórnvöldum í þessu landi, sem sífellt þurfa að verja hendur sínar fyrir dómstólnum? Mun hann láta það eftir þeim?

Það er auðvitað forsmán ef dómarar við dómstólinn eru svo hégómlegir að vilja þiggja svona viðurkenningar fremur en að afþakka þær í þágu þeirra hagsmuna sem þeim hefur verið trúað fyrir að gæta í þágu almennra borgara í aðildarríkjum að dómstólnum. Það er sorglegt að íslenski dómarinn við dómstólinn skuli falla á kaf í þennan pytt. Vonandi drukknar hann ekki.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður