maí 2023

Mér dettur stundum í hug að skoða heimildir um lífskjör langafa míns og langömmu og bera þau saman við allsnægtirnar sem almenningur á Íslandi býr við á okkar tímum.

Þessi hjón hétu Ingibjörg Gunnlaugsdóttir og Gunnar Hafliðason. Þau bjuggu á jörðinni Skálahnjúki í Gönguskörðum árin 1859 til 1903. Gönguskörð eru vestur af Sauðárkróki á skaganum milli Húnaflóa og Skagafjarðar. Þetta er norður við heimskautsbaug og má geta nærri að þarna hafi veður verið válynd, einkum yfir vetrartímann. Þau hjónin eignuðust 7 börn og var amma mín Þorgerður Vilhelmína þeirra yngst, fædd 1878.

Húsakynni þessarar fjölskyldu voru torfbær, sem bæði hýsti menn og húsdýr. Þau áttu auðvitað ekki bifreið og þaðan af síður tvær bifreiðar, eins og algengt er að fjölskyldur eigi nú á tímum! Ef leið þeirra lá til annarra bæja notuðu þau hesta. Þau fóru aldrei í sólarlandaferðir! Þau fengu ekki að njóta þess að vinna bara fjóra daga vikunnar. Hjá þeim var þetta einfalt. Þau unnu alla sjö dagana. Þau áttu svo til engin tæki til að vinna með, hvort sem var til að brjóta tún eða heyja þau. Til þessara starfa votu líkamskraftarnir notadrýgstir. Til matar notuðust þau að mestu leyti við þau matvæli, sem búskapur þeirra gaf af sér. Dagblöð og útvarp voru ekki í boði og fengu þau tíðindi af atburðum í öðrum héruðum í besta falli með farandfólki sem átti leið um.

Sagan segir að þeir sem ferðuðust yfir skagann hafi gjarnan þegið gistingu að Skálahnjúki þar sem þeir fengu mat og húsaskjól. Var vel látið af gestrisni hjónanna og atlæti sem þau létu gestum sínum í té.

Íslendingar eru flestir komnir af harðgerðu fólki sem bjó við svipuð kjör og fjölskyldan að Skálahjúki. Þegar við hugsum til gjöfulla lífskjara í landi okkar nú á tímum, er okkur hollt að renna stundum huganum til þessa fólks. Það er ekki svo langur tími liðinn síðan það brá búi. Aðeins 120 ár. Upp úr þeim jarðvegi sem þetta fólk skapaði hefur sprottið eitt mesta velferðarríki í heimi manna. Við ættum að þakka því fyrir grundvöllinn sem það lagði að velferð okkar.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Eftir hefðbundnum mælikvarða eiga næstu alþingiskosningar að fara fram haustið 2025. Fyrirsvarsmenn stjórnmálaflokka eru farnir að láta í sér heyra um stefnuna framundan. T.d. var Morgunblaðið með viðtal við Kristrúnu Frostadóttur formann Samfylkingar um síðustu helgi.

Eitt sinn töldu menn að hlutverk stjórnmálaflokka væri að hafa pólitíska stefnu sem þeir skýrðu út með málflutningi sínum í því skyni að vinna kjósendur til fylgis við hana. Það má teljast hafa verið einkenni á ofangreindu viðtali, að það hafi hreint ekki einkennst af þessum viðhorfum. Flokkur formannsins virðist miklu fremur vilja taka upp þau viðhorf sem flokkurinn telur helst til vinsælda kjósenda fallin. Markmiðið virtist vera það eitt að tileinka sér þá stefnu sem gefur flest atkvæði. Kom fram að nú skyldu lögð niður þau pólitísku viðhorf sem þessi flokkur hefur helst barist fyrir undanfarin ár af mikilli sannfæringu, svo sem eins og baráttu fyrir aðild okkar að Evrópusambandinu og fleiri mál.

Viðhorf af þessum toga eru hreint ekki bundin við Samfylkinguna. Miklu fremur má núorðið telja þau ráðandi hjá flestum, ef ekki öllum, stjórnmálaflokkum. Þá telja þeir að lýðskrumið sé vænlegasti kosturinn. Þetta gildir m.a. um málflutning Sjálfstæðisflokksins, sem ætti að vera boðberi frelsis og ábyrgðar. Þessu ætti að fylgja af flokksins hálfu barátta gegn aukningu ríkisumsvifa og lækkun skatta. Vinna þarf háttvirta kjósendur til fylgis við þessa stefnu í stað þess að stunda yfirboð gagnvart öðrum flokkum um að gera allt fyrir alla með þeirri aukningu ríkisútgjalda sem slíkri stefnu fylgir. Menn ættu að þora að mæla fyrir sannfæringu sinni og vinna háttvirta kjósendur til fylgis við hana. Þetta er engan veginn einkenni á kosningabaráttu flokkanna nú um stundir. Það er miklu fremur líkast því að þeir séu að taka þátt í kappleik á borð við þann sem íþróttafélög stunda hvert gegn öðru.

Ég er viss um að sá flokkur myndi vinna á gagnvart almenningi sem sýndi að hann stæði fyrir einhver grunnviðhorf sem hann væri ekki tilbúinn til að selja í hanaslag samtímans.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur

Fyrir nokkrum árum sendi ég starfandi dómurum gátlista sem þeir gætu haft við hendina við meðferð sakamála. Flestir þeirra tóku þessu framtaki vel.

Lagaheimild til refsingar þarf að vera í settum lögum. Efni hennar þarf að vera skýrt og ber að túlka vafa sakborningi í hag.

Ekki má dæma sakborning fyrir aðra háttsemi en þá sem í ákæru greinir.

Heimfæra þarf háttsemi til lagaákvæðis af nákvæmni. Dómendur hafa ekki heimild til að breyta efnisþáttum í lagaákvæðum sakborningum í óhag.

Sanna þarf sök. Sönnunarbyrði hvílir á handhafa ákæruvalds.

Við meðferð máls á áfryjunarstigi þarf að gæta þess að dæma sama mál og dæmt var á neðra dómstigi. Til endurskoðunar eru úrlausnir áfrýjaðs dóms; ekki annað.

Sakborningar eiga rétt á að fá óheftan aðgang að gögnum sem aflað hefur verið við rannsókn og meðferð máls.

Sakborningar eiga að fá sanngjarnt tækifæri til að færa fram varnir sínar.

Dómarar, sem dæma, verða að hafa hlutlausa stöðu gagnvart sakborningum.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Það er athyglisvert að sjá hvernig margir menn taka gagnrýni og annars konar mótlæti sem beint er að þeim. Þetta er auðvitað misjafnt eins og gengur. Margir taka einfaldlega til máls og andmæla því sem um ræðir. Það ættu að vera hin eðlilegu viðbrögð. Slík andmæli duga þó skammt nema fyrir þeim séu færð fram gild rök sem sýna fram á að gagnrýnin eigi sér ekki marktækar forsendur.

Aðrir taka mótlætinu illa og leggja þá jafnvel fæð á þann sem valdið hefur þessum búsifjum. Þetta eru þá helst þeir sem vita ekki hvernig svara skuli. Í þessum tilvikum á gagnrýnin oft meiri rétt á sér en ella því sá sem fyrir verður finnur ekki frambærileg rök gegn henni. Miklu betra væri fyrir þessa þolendur gagnrýninnar að viðurkenna að þeir hafa farið villur vegar og jafnvel biðja afsökunar á því framferði sínu ef tilefni er til.

Það er hins vegar frekar fátítt að menn bregðist við með þessum síðarnefnda hætti. Þeim finnst þeir verða meiri menn með því að mótmæla því sem sagt hefur verið um háttsemi þeirra án þess að geta rökstutt mótmæli sín. Aðrir kjósa hins vegar bara að þegja þunnu hljóði og vilja þá ekkert af gagnrýnandanum vita. Þeir einfaldlega hætta að tala við hann og það eins þó að þeir hafi á fyrri tíð verið í vinskap við manninn og jafnvel átt honum skuld að gjalda.

Þetta eru oftast aumkunarverð viðbrögð og máttlaus. Menn eiga að geta talað saman þó að eitthvað beri á milli. Þeir eiga þá að geta rætt það málefni sem veldur og leita sameiginlega að því hvar hundurinn liggur grafinn. Það er auðvitað eitt af einkennum hins lýðræðislega samfélags að brugðist sé við gagnrýni á þennan síðastnefnda hátt og lögvarið tjáningarfrelsi nýtt til að skiptast á sjónarmiðum sínum og þess sem gagnrýnt hefur. Stundum getur átt við að gera þetta á opinberum vettvangi en í öðrum tilvikum með einkasamtali við hinn aðilann.

Kannski er algengast að sá sem hefur fengið á sig athugassemdir við framferði sínu í tilteknu máli bregðist við með reiði og afneitun. Flestir eru uppnæmir fyrir sjálfum sér og skilja ekki að þeir þjóna sjálfsvirðingu sinni best með því að taka réttmætri gagnrýni vel og læra af henni.

Þessi orð eru skrifuð í þeim tilgangi að hvetja menn til að hugsa um þetta og bæta ráð sitt ef þörf krefur.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Þegar dómari leitar að réttri niðurstöðu í máli sem hann dæmir, verður hann að ganga út frá því að aðeins ein niðurstaða sé rétt. Þó að fleiri en ein niðurstaða komi til greina má hann ekki telja sér trú um að hann megi velja þá sem honum hugnast best. Beiting réttarheimilda ræður, en ekki persónuleg afstaða dómarans.

Dómstólar mega ekki byggja dóma sína á öðru en beitingu réttarheimilda sem í gildi voru þegar atvik máls áttu sér stað. Margir lögfræðingar telja að þeim sé heimilt að byggja dóma sína á lögum sem síðar voru sett en voru ekki komin í gildi þegar atvik máls urðu. Þetta er þeim óheimilt.

Margir lögfræðingar, þar með talið viðurkenndir fræðimenn í lögfræði, halda því fram að dómstólum sé heimilt að setja ný lög – jafnvel að þeir takist á við löggjafann um lagasetninguna. Þetta er fjarstæða. Dómstólar hafa enga slíka heimild, enda er skýrt í stjórnarskránni að þeir skuli starfa eftir lögum. Þá er auðvitað átt við lög sem í gildi voru þegar atvik máls urðu. Þeir hafa heldur ekkert umboð frá almenningi til lagasetningar, eins og alþingismenn hafa.

Þessi sannindi um lögfræðilegar úrlausnir ættu sem flestir að þekkja til þess að geta forðast misnotkun af hálfu þeirra sem fara með dómsvaldið í landinu.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður