mars 2022

Mikið veður hefur verið gert úr því í fjölmiðlum að undanförnu að nokkrum fréttamönnum hefur verið gefin réttarstaða sakborninga við rannsókn á máli sem varðar frásagnir þeirra af ætluðu ámælisverðu framferði stuðningsmanna fyrirtækisins Samherja hf. Hafa einhverjir þessara fréttamanna borið undir dómstóla spurninguna um hvort gefa megi þeim þessa réttarstöðu. Hafa þeir þá talið að lögverndaður trúnaður þeirra við heimildarmenn sína standi því í vegi, að þeir svari spurningum við rannsóknina. Féllst héraðsdómari á kröfu þeirra en Landsréttur breytti þeirri niðurstöðu fyrir fáum dögum og taldi dómstólum ekki heimilt að taka fram fyrir hendur lögreglu og ákæruvalds um þetta.

Ég verð að játa að ég sé ekki tilganginn með þessu vafstri og hávaða kringum það. Ástæðan er sú að þeim sem fengin hefur verið réttarstaða sakborninga, eins og þessum fréttamönnum, er heimilt að neita að svara spurningum við meðferð mála fyrir lögreglu og dómstólum. Vísast hér um rannsókn sakamála til 64. gr. laga nr. 88/2008 og um meðferðina fyrir dómi til 113. gr. sömu laga. Samkvæmt þessum lagaákvæðum er sökuðum mönnum heimilt að neita að svara spurningum um sakarefni máls. Staða þeirra er að þessu leyti sterkari en vitna sem ber skylda til að gefa vitnisburð við rannsókn og dómsmeðferð sakamála.

Af þessu er ljóst að einfaldast hefði verið fyrir fréttamennina að mæta og neita að svara spurningum sem þeir töldu sér óskylt að svara. Einfalt og fagurt.

Eftir stendur spurningin um tilganginn með þessum upphrópum og málavafstri um rannsóknina á hendur þeim. Var tilgangur þeirra kannski að geta skrifað fleiri fréttir um þetta?

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Öll erum við miðpunktar í eigin lífi. Þegar við horfum yfir mikinn mannfjölda sem kannski hefur safnast saman til að fagna atburði, njóta flutnings á listaverki eða hlusta á ræðu, ættum við að hugsa til þess að í hverjum einstaklingi í fjöldanum er miðpunktur, sem sá hinn sami miðar alla sína upplifun við. Okkur er kennt að vanda háttsemi okkar og gjörðir, því við verðum að bera sjálf ábyrgð á eigin gjörðum. Þetta er auðvitað skynsamlegt og rétt en umhyggja okkar fyrir okkur sjálfum gengur oftast miklu lengra en þetta. Við höfum nefnilega tilhneigingu til að réttlæta eftirá það sem við gerum, jafnvel þó að það sé eitthvað sem við ekki hefðum átt að gera; við réttlætum jafnvel glæpi sem við kunnum að hafa framið.

Þegar efri árin ganga í garð ættum við að horfa yfir farinn veg og reyna að leggja mat á líf okkar og gjörðir gegnum tíðina. Ekki vegna þess að við fáum einhverju um þær breytt, því það er auðvitað oftast orðið of seint. Við kunnum samt í einhverjum tilvikum að eiga þess kost að bæta fyrir gjörðir okkar. Þá þurfum við að vera tilbúin til að játa sök okkar fyrir okkur sjálfum og síðan að biðja þá afsökunar sem við kunnum að hafa brotið gegn sé þess kostur.

Síðan ættum við að reyna að brýna fyrir þeim sem yngri eru, hversu mikilvægt það sé í lífinu að vanda sig, sýna öðru fólki skilning og tillitssemi og taka ábyrgð á eigin gjörðum. Stundum kunnum við jafnvel sjálf að sakna þess að hafa ekki verið í stakk búin á yngri árum að skynja að breytni okkar hefur áhrif á aðra og þá ekki síst sú breytni sem kann að teljast til misgjörða eða rangrar túlkunar á atvikum í lífi okkar sjálfra. Hversu vel þekkjum við ekki fjölda manna sem aldrei endurmeta nokkurn hlut og jafnvel forherðast í réttlætingum á breytni sem bersýnilega braut rétt á öðrum? Ef okkur tekst að opna augu þeirra sem yngri eru fyrir verðmætum lífsins, sem hér eru nefnd, er til nokkurs unnið. Ég hef stundum reynt að brýna fyrir sjálfum mér að markmiðið sé ekki að fá húrrahróp frá öðrum fyrir það sem maður kann að hafa gert vel, heldur miklu heldur að vera sjálfur sáttur og geta sofnað vært að kvöldi, þó að enginn annar viti um þá breytni sem um ræðir.

Ef við verðum vitni að því að annar maður fremji misgjörðir sem annað hvort bitna á honum sjálfum eða öðrum ættum við að fara varlega gagnvart þeim sem í hlut á. Það dugir sjaldnast að halda yfir honum tilfinningaþrungnar ræður um háttsemina og hvar honum hafi orðið á. Slíkt vekur oft aðeins upp andsvör viðkomandi manns og framkallar réttlætingar frá honum á misgjörðunum. Miklu árangursríkara er að reyna að hafa áhrif á hann með eigin breytni og afstöðu og þá jafnvel með að sýna honum fordæmi sem hann ætti að skilja. Mikilvægast er fyrir okkur að skynja að áhrifasvæði okkar er umfram allt hið innra með okkur sjálfum. Þar þurfum við fyrst og fremst að vanda okkur og taka ábyrgð. Það er oft svo ósköp lítið sem við getum stjórnað hjá öðrum, annað en þá að hafa óbein áhrif á þá með því að sýna gott fordæmi með okkar eigin hegðun.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur