nóvember 2021

  • Hópvinna í fræðiskrifum

    Nokkuð hefur borið á því að undanförnu að fræðimenn í lögfræði, sem vilja láta verk sín á þrykk út ganga, geri það í félagi við aðra fræðimenn. Tvö nýleg dæmi eru „Hrunréttur“ eftir Ásu Ólafsdóttur, Eyvind G. Gunnarsson og Stefán Má Stefánsson og „Eignarnám“ eftir Karl Axelsson og Ásgerði Ragnarsdóttur. Þessi rit eru sögð ritrýnd en í því felst ábending um að hin fræðilega hlið þeirra hafi gengið í gegnum hreinsunareld, sem geri viðkomandi rit sérlega trúverðugt.

    Ég læt það eftir mér að gagnrýna þennan hátt á fræðiskrifum. Með því að skrifa með öðrum draga höfundar úr persónulegri ábyrgð sínni á skrifunum. Ég hef til dæmis orðið var við misfellur í báðum þessum bókum. Þegar ég hef haft samband við einhverja höfundanna til að benda á þetta, hef ég fengið þau svör að viðmælandi minn hafi ekki tekið eftir misfellunni, þar sem hún sé frá samhöfundi komin, og hafi viðmælandinn treyst á vinnubrögð hans án þess að yfirfara þau sérstaklega.

    Þetta er ekki gott. Það er þýðingarmikið að fræðimaður sem gefur út fræðibók beri beina og óskoraða ábyrgð á efni bókarinnar. Fræðimenn eiga að vinna sjálfstætt að rannsóknum sínum og fræðiskrifum, þó að þeir nýti sér auðvitað útgefin verk annarra fræðimanna og vitni til þeirra. Hópvinna á ekki vel við um fræðilegar rannsóknir og skrif.

    Svo ég beini því til fræðimanna sem hafa hugsað sér að gefa fræði sín út í skrifuðu formi, hvort sem er í bókum eða fræðiritum, að standa þar einir að verki svo ábyrgð þeirra á því sem þeir skrifa sé skýr, eins og hún þarf að vera.

    Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi prófessor í lögfræði

  • Öfgalaust

    Á netsíðu Vísis í gær er birt opið bréf til mín í tilefni af litlum pistli sem ég fékk birtan í Morgunblaðinu 18. nóvember. Sendendur bréfsins eru sex konur sem vilja kenna sig við öfgar. Mér finnst að þær ættu ekki að gera það, enda fæ ég ekki betur séð en sjónarmið þeirra séu að mörgu leyti öfgalaus, þó að mér sé gert rangt til og ætlaðar meiningar sem ég kannast ekki við og hef aldrei borið fram. Rétt er að hafa nokkur orð um þetta.

    Grein mín hafði inni að halda hvatningu til þeirra sem útsettir eru fyrir hættu á að verða beittir kynferðisofbeldi sem og hinna sem gætu orðið ofbeldismenn. Var þessu fólki bent á að gera fyrirbyggjandi ráðstafanir til að koma í veg fyrir brotin eða að minnsta kosti að fækka þeim, því kannski getum við aldrei komið í veg fyrir að þau verði framin.

    Ég kann ekki að vísa til vísindalegra kannana máli mínu til stuðnings, en ég er samt sannfærður um að þorri kynferðisbrota er framinn af drukknum ofbeldismönnum á drukknum fórnarlömbum þeirra. Stundum er ástæða til að ætla að sá sem ofbeldinu beitir, myndi ekki gera það ef hann væri ekki undir áhrifum vímugjafa.

    Brotin eru yfirleitt ekki framin á veitingahúsum eða úti á götu. Þau eru mörg framin í heimahúsum, eftir að ofbeldismanninum hefur tekist að lokka fórnarlambið með sér þangað. Stundum hefur hann að sögn líka blandað ólyfjan í drykki brotaþolans til að deyfa hann og draga úr afli hans til andstöðu. Þetta er auðvitað skelfilegt og við ættum öll að sameinast í baráttu gegn þessu framferði með eða án öfga. Ofbeldi innan fjölskyldna er erfiðara viðfangs, því þar hafa hrottarnir oft eins konar yfirráð yfir fórnarlömbum sínum. Samt hljótum við að leita leiða til að draga úr heimilisofbeldinu.

    Það er auðvitað grófur útúrsnúningur úr orðum mínu að telja mig vilja gera fórnarlömbin ábyrg fyrir brotunum, sem þau hafa mátt þola. Það er satt að segja furðulegt að sjá ábyrgar öfgakonur gera þessu skóna. Fyrir mér vakti aðeins að reyna að fækka þessum alvarlegu brotum, þó að erfitt sé að finna leiðir sem virka í þá átt.

    Þegar álitamál er uppi er oft gagnlegt að stilla upp öfgadæmi, til að átta sig á
    grundvallaratriðunum. Segjum til að mynda að konur stunduðu það að innbyrða
    sjálfviljugar, áður en þær færu út á skemmta sér, lyfin sem ofbeldismenn nota til að koma vilja sínum fram við þær. Væri ekki við hæfi að hvetja konur til þess að
    hætta því, svo þær væru ekki varnar- og meðvitundarlausar á skemmtistöðum
    borgarinnar? Væri sú hvatning fallin til þess að varpa ábyrgð kvenna á þeim
    glæpum sem þær yrðu fyrir á þær sjálfar? Nei, því jafnvel þá bæru þolendur enga
    ábyrgð á verknaði gerendanna, þótt draga hefði mátt úr líkum á brotunum.

    Ég er sammála öfgakonum um að hvorki karlar né konur eigi að fremja ofbeldisbrot á öðru fólki. Best væri ef unnt yrði að uppræta þau með öllu en því miður er ekki sjáanlegt að slíkt sé hægt. Grein mín var skrifuð í þeim tilgangi að reyna að fækka slíkum brotum. Ábyrgð á ofbeldinu hvílir á brotamanni en ekki öðrum. Með vinsemd beini ég því til ykkar að ætla mér ekki skoðanir í aðra átt. Ástandið í þessum málum er hins vegar klárlega þannig að ég hvet stúlkur, sem mér þykir vænt um, að hafa varann á sér í umgengni við karlmenn sem þær eru kannski að hitta í fyrsta sinn á skemmtistað. Ég hika ekki við að benda þeim á að þær geti stundum beitt aðferðum sem draga úr líkum á að brotið verði á þeim, m.a. með því að skerða ekki dómgreind sína með neyslu vímugjafa. Og ég mun halda því áfram. Verði þær hins vegar fyrir því að brotið sé á þeim, mun ég gera það sem í mínu valdi stendur til að hjálpa þeim að fást við eftirköstin m.a. með því að brýna fyrir þeim að ábyrgðin og skömmin sé ekki þeirra, heldur eingöngu brotamannsins. Og það eins þó að þær hafi verið drukknar.

    Verði grein mín til þess að forða einni nauðgun yrði ég sáttur. En þetta munum við aldrei fá að vita, hvorki ég né öfgakonurnar. Við skulum samt taka höndum saman um að gera það sem við getum til að fækka ofbeldisbrotum. Sumir telja það stundum geta orðið málstað til framdráttar að búa til andstæðing jafnvel með því að skrökva á hann sökum. Það er misskilningur hjá ykkur ef þið haldið að þessi aðferð sé vænleg gagnvart mér. Ég hef skömm á ofbeldismönnum og er miklu fremur samherji ykkar en fjandmaður.

    Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

  • Víman

    Hvínandi þytur hefur leikið um samfélag okkar að undanförnu vegna ásakana um að mikið sé um að brotið hafi verið á fólki, einkum konum, með því að misbjóða því kynferðislega. Brotamenn sem neiti ásökunum sleppi við refsingar, því erfitt reynist að sanna á þá brotin. Nokkuð hefur verið um að slíkir menn séu samt nafngreindir á opinberum vettvangi, án þess að sakir séu sannaðar, og veldur þetta þeim stundum velferðarmissi, brottrekstri úr vinnu eða útskúfun frá þátttöku í íþróttum svo dæmi séu nefnd. Á þessu eru ýmsar hliðar sem ræddar hafa verið í ýmsar áttir og greinir fólk á um flestar þeirra.

    Ein er samt sú hlið á þessu öllu saman sem lítið sem ekkert hefur verið rædd og sumir telja jafnvel að ekki megi minnast á. Þar á ég við áfengis- og vímuefnanotkun langflestra sem þurfa að upplifa þá dapurlegu lífsreynslu sem hér um ræðir, bæði brotamenn og brotaþola. Sumir hafa gengið svo langt að telja óheimilt að vara þá við sem verða þolendur svona brota með því að benda þeim á að varast notkun vímuefna í því skyni að forðast brot.

    Ég tel að áfengis- og vímuefnanotkun sé ráðandi áhrifaþáttur í langflestum þessara brota. Afleiðingar hennar geta auk nauðgana og annarra ofbeldisbrota, verið ótímabærar þunganir, vanræksla og jafnvel misnotkun barna, fóstureyðingar, forsjársviptingar, skaðleg andleg áhrif á börn, framhjáhöld, slys og ótímabær andlát.

    Þó að enginn vafi sé á, að þessi neysla sé stærsti áhrifaþátturinn í bölinu, heyrast þær skoðanir að á þetta megi helst ekki minnast. Til dæmis megi ekki vara, oftast konur, við vímuefnanotkun á skemmtistöðum. Með því sé verið að réttlæta brot misindismanna, sem á þeim brjóta. Þetta er auðvitað hálfgerður þvættingur, sem á líklega rót sína að rekja til þess að svo margir vilja geta þjónað áfengisnautn sinni í friði. Í raun er verið að segja að ekki megi benda fólki á að reyna að gæta sín sjálft. Það er samt vafalaust besta vörnin gegn svona brotum að gæta sín sjálfur. Þetta jafnast t.d. á við að gæta sín í umferðinni til að forðast slys.

    Ráðið er sem sagt að hætta eða draga verulega úr notkun áfengis- og vímuefna hvort sem er á skemmtistöðum eða bara heima fyrir. Slíkt er til þess fallið að draga úr hættu á þessum brotum, þó að þau yrðu seint alveg úr sögunni. Þeir sem ekki geta nýtt sér þetta ráð eru líklega háðir vímugjöfunum með þeim hætti að þeir ættu að leita sér hjálpar.

    Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

  • Besta kerfið

    Á 8. og 9. áratug síðustu aldar var fyrst að ráði farið með lögum að takmarka sókn íslenskra veiðiskipa í fiskveiðistofnana við landið. Byggðist þessi stjórnun á þeim grunni, sem lagður var við lagasetninguna, að nytjastofnar við Ísland væru sameign íslensku þjóðarinnar, sem og því að stofnunum stafaði hætta af ofveiði landsmanna.

    Komið var á því sem við höfum nefnt aflamarkskerfi, sem fólst í að úthluta til fiskiskipa hlutdeild í hámarksafla hinna mismunandi tegunda sjávarfangs, sem heimilt væri að sækja í sjó og ákveðinn væri af stjórnvöldum.

    Allt frá því að tekið var að stjórna fiskveiðum við landið með þessum hætti hafa verið uppi gagnrýnisraddir, sem hafa talið rangindi felast í því að úthluta þessum verðmætu heimildum til útgerðarmanna og fyrirtækja þeirra. Nær væri að allir landsmenn fengju beina aðild að þeim verðmætum sem felast í nýtingu sjávaraflans. Virðast kröfur í þessa átt hafa farið vaxandi með árunum. Rétt er að líta til nokkurra atriða sem undirrituðum finnst skipta máli við hugleiðingar um þetta.

    Fram að þeim tíma, þegar tekið var til við að takmarka aflann á þann hátt sem að framan er lýst, höfðu Íslendingar haft frjálsan aðgang að fiskimiðunum. Hver sem vildi gat komið sér upp fiskibát og hafið veiðar. Þetta leiddi sýnilega til ofveiði sem gerði takmörkun sóknarinnar nauðsynlega. Þegar slíkri takmörkun var komið á með lögum varð auðvitað nauðsynlegt að ætla þeim sem höfðu stundað útgerð sérstaka hlutdeild í heildarveiðinni, sem byggðist á aflareynslu þeirra. Þeir höfðu m.a. fjárfest í fiskiskipum, oft með miklum tilkostnaði. Það hefði engan veginn staðist að svipta þá, sem fjárfest höfðu á þennan hátt, heimildinni til að nýta þessi verðmætu atvinnutæki. Slíkt háttalag hefði einfaldlega leitt til bótaskyldu íslenska ríkisins og hefðu bæturnar ekki numið neinum smáum upphæðum. Á sama hátt myndi það leiða til þungbærrar bótaskyldu íslenska ríkisins nú ef til stæði að svipta útgerðina aflaheimildum sínum.

    Það samrýmist vel meginhugmyndum í lýðræðisríkjum að koma verðmætum atvinnutækjum í hendur þeirra sem atvinnuna stunda, enda sé gætt að málefnalegu jafnræði við ráðstöfun þeirra. Landsins gæði eru í slíkum ríkjum í einkaeigu borgaranna, svo sem fasteignir og aðrar eignir, námur og land, m.a. það sem nýtt er í landbúnaði. Bændur eiga ekki bara heimalönd jarða sinna heldur einnig tilkall til hálendissvæða til samræmis við nýtingu þeirra á slíku landi frá fornu fari. Stjórnskipun sem byggir á einstaklingseignarrétti er líka miklu líklegri til að skapa landsins lýð meiri verðmæti og tekjur heldur en fyrirkomulag í ríkjum sameignarsinna, svo sem saga mannkynsins sannar svo vel. Við hikum ekki við að segja að Ísland sé í sameign þjóðarinnar sem byggir landið, þó að yfirleitt allt land sé háð eignarrétti einstakra manna.

    Þegar fiskveiðistjórnunarkerfi okkar var komið á var ekki verið að taka eignarréttindi af öðrum borgurum en útgerðarmönnum. Til dæmis sat ég sem lögmaður í miðbæ Reykjavíkur og varð ekki var við að neitt væri af mér tekið við lagasetninguna um stjórn fiskveiða við landið og úthlutun aflaheimilda. Ég naut þess hins vegar, eins og aðrir landsmenn, að þessi atvinnugrein við sjávarsíðuna blómstraði og skilaði góðri afkomu landslýð öllum til hagsbóta.

    Kannanir sýna að íslenska kerfið skilar meiri efnahagslegum ábata en þau stjórnkerfi sem þekkjast hjá öðrum ríkjum.

    Kröfur um sérstaka skattheimtu á þessa atvinnugrein umfram aðrar standast að mínum dómi ekki. Við hljótum að skattleggja íslenska borgara eftir lagareglum, þar sem jafnræðis er gætt og hið sama látið gilda um alla án tillits til þess á hvaða sviði atvinnulífs þeir afla sér tekna.

    Þeir sem nú gera háværar kröfur um aukna hlutdeild almennings í verðmætum fiskimiðanna, ættu að hugsa sig aftur um. Meginviðhorfin sem orðið hafa ofaná í lagasetningu okkar á þessu sviði eru þau bestu sem völ er á þó að alltaf megi sjálfsagt bæta ýmis smáatriði í lögunum.

    Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

  • Afsökunarbeiðni

    Á árinu 2019 kom út bókin „Hrunréttur“ eftir þrjá prófessora við lagadeild Háskóla Íslands, Ásu Ólafsdóttur, Eyvind G. Gunnarsson og Stefán Má Stefánsson. Meðal þess sem finna má í þessari bók þremenninganna er listi yfir skrif um hrunið og afleiðingar þess. Þar er að finna fræðigreinar, en einnig fjölmiðlaefni, aðsendar greinar og fleira. Er svo að sjá að þetta eigi að vera heildstætt yfirlit yfir allt slíkt efni sem birst hefur hér á landi.

    Í bókinni er hins vegar hvergi minnst einu orði á skrif mín, hvorki í ofangreindum lista né við umfjöllun um einstaka dóma sem ég hef fjallað ítarlega um í skrifum mínum. Efni sem ég hef birt hafði hreinlega farið fyrir ofan garð og neðan hjá höfundunum.

    Hinn 7. september 2019 birti ég grein í Morgunblaðinu um þetta. Kom fram í grein minni að líklegast hefði þetta verið gert vitandi vits og væri liður í viðleitni lögfræðingasamfélagsins til að beita á mig einhvers konar útilokun frá skrifum um lögfræði. Ég hefði skrifað í bókum og blöðum hvassa gagnrýni á ýmislegt í framkvæmd laga í landinu, þ.m.t. marga dóma Hæstaréttar. Þetta félli undir að geta kallast „þöggun“ á þessi skrif.

    Ég hafði eftir útkomu bókarinnar samband við tvo af þremur höfundum bókarinnar og óskaði skýringar á þessum vinnubrögðum sem varla uppfylltu fræðilegar kröfur. Ábendingar mínar virtust koma þeim á óvart og könnuðust þeir ekki við þátttöku sína í vísvitandi þöggun á skrif mín. Þetta væru bara mistök við frágang á bók þeirra.

    Nú þegar rykið er sest hef ég áttað mig á því að ég hafði ekki forsendur til að saka höfundana um að hafa gert þetta vísvitandi. Þetta voru að vísu misfellur við skrif bókar þremenninganna en ég trúi því sem þeir sögðu, að þetta væru hrein og klár mistök. Ég bið höfundana því afsökunar á að hafa borið annað eins og þetta á þá. Í reynd var meira í húfi fyrir þá en mig þar sem þessar misfellur í bókinni snertu þá miklu fremur en mig. Óska ég þessum ágætu lögfræðingum velfarnaðar í fræðastarfi sínu í framtíðinni.

    Jón Steinar Gunnlaugsson lögfræðingur