maí 2021

Hann má aldrei láta huglægt mat sitt á kringumstæðum ráða dómum sínum. Hann má aldrei beita öðru en réttarheimildum til að komast að niðurstöðu.

Hann má aldrei ganga erinda vina sinna og kunningja í bága við heimildir réttarins. Hann þarf að láta aðila máls vita fyrirfram ef hann tengist málsaðilum þannig að til vanhæfis geti leitt.

Ef persónulegur vinur hans á hagsmuni undir dómi, þar sem til dæmis reynir á, hvort sá hinn sami fái greidda svimandi háa þóknun fyrir skiptastjórn í þrotabúi, á dómarinn ekki að hafa nein afskipti af málinu.

Hafi persónulegir vinir hans gerst sekir um alvarleg siðferðisbrot ætti hann að forðast samskipti við þá.

Ef samkennari hans í háskólanum rekur mál fyrir dómi til að ná fram uppgjöri við banka sem er bersýnilega utan laga og réttar, ætti hann ekki að sitja í dómi sem dæmir í málinu.

Ef bankar hrynja og saksóknari vill fá heimild til símhlerunar hjá sökuðum manni, sem verið er að sleppa úr gæsluvarðhaldi, ætti hann að skilja að ekki eru lagaskilyrði til að verða við beiðni saksóknarans.

Ef þekktur ríkisstarfsmaður er sakaður um innherjasvik í tengslum við bankahrun ætti hann að gæta sín á að falla ekki í þá gryfju að dæma manninn sekan einungis til að geðjast almenningi.

Þó að dómaranum sé ekki vel við gagnrýni á starfshætti sína ætti hann að gæta sín á að hlaupa ekki af stað með meiðyrðamál gegn gagnrýnandanum sem fyrirsjáanlega mun tapast á öllum dómsstigum.

Þeir sem þurfa að bera mál sín undir réttinn ættu ekki að verða betur settir fyrir þá sök að vera persónulegir vinir dómarans.

Það væri óskandi að ekkert tilefni væri til þessara ábendinga. En ætli það sé raunin?

Jón Steinar Gunnlaugsson er áhugamaður um starfsemi Hæstaréttar

Þegar dómstólar ljúka dómi á sakarefni dómsmáls ber brýna nauðsyn samkvæmt lögum til þess að þeir beiti öguðum og lögmætum sjónarmiðum. Í 61. gr. stjórnarskrár okkar segir þannig, að dómendur skuli í embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum. Í þessu felst að dómendum sé óheimilt að láta ólögfest huglæg sjónarmið sín eða skoðanir hafa áhrif á niðurstöðuna. Það eru lögin sem eiga að ráða.

Nú er ekki unnt að finna sett lagafyrirmæli um allt það sem á kann að reyna við meðferð máls fyrir dómi. Það breytir ekki kröfunni um öguð vinnubrögð. Í lögfræði er kennd sú aðferðafræði sem heimilt er að viðhafa við úrlausn ágreiningsmála. Sá efniviður sem heimilt er að beita nefnist réttarheimildir. Þar eru stjórnarskrá og sett lög efst á blaði, en gæti ekki slíkra heimilda reynir á beitingu réttlægri heimilda sem svo eru nefndar. Meðal þeirra eru heimildir sem við köllum eðli máls, fordæmi og meginreglur laga. Þegar reynir á beitingu slíkra heimilda er dómendum sem fyrr óheimilt að láta persónuleg viðhorf ráða dómum sínum. Leit að heimildum þessum og beiting þeirra verður að vera hlutlæg og laus undan persónulegum óskalista dómara.

Frá ungum aldri mínum í lögfræðinni hef ég leitast við að beita þessum viðhorfum bæði í kenningum og framkvæmd. Ég átti til dæmis fyrir mörgum áratugum í ritdeilu við einn kennara minna í lagadeildinni um þetta en hann hélt því m.a. fram að dómstólar færu með vald til að setja nýjar lagareglur, sem fóru í bága við lög sem Alþingi hafði sett, og beita þeim síðan til lausnar ágreiningsefnis. Frá þessari deilu segi ég í endurminningabók minni „Í krafti sannfæringar“, sem út kom á árinu 2014.

Ég hef haldið því fram að dómari, eða hver sá annar sem í hlut á, verði að ganga út frá þeirri forsendu að einungis ein niðurstaða sé rétt í því ágreiningsefni sem hann vill leysa úr. Verkefnið sé að finna hana. Það geti oft verið flókið og erfitt en allt að einu sé þetta markmið þess aðila sem úr skal leysa. Ég reyndi að viðhafa þetta sjónarmið í starfi mínu sem dómari við Hæstarétt á árunum 2004 til 2012. Leiddi það til þess að ég skrifaði fleiri sératkvæði en aðrir dómarar á þessu tímabili.

Flestir hinna dómaranna töldu sig hafa rýmri heimildir í dómsstarfinu. Reglulega gætti dæma um úrlausnir þeirra sem bersýnilega voru andstæðar efni þeirra réttarheimilda sem þeim bar að mínum dómi skylda til að beita. Stundum blasti við að þeir væru að beita huglægum vildarsjónarmiðum, þó að samdar væru forsendur sem ætlað var að fela þetta.

Merkilegt viðtal birtist í útvarpsþætti Kristjáns Kristjánssonar fréttamanns „Sprengisandur“ s.l. sunnudag. Þar var talað við einn fyrrverandi starfsbræðra minna í réttinum Eirík Tómasson. Hann lýsti í viðtalinu vinnubrögðum sem tíðkuðust í Hæstarétti þegar tekin var afstaða til sakarefnis dómsmálanna. Hann gerði að vísu allt of mikið úr því að dómarar kæmu vel undirbúnir til þess verks sem fyrir lá. Oft var það því miður ekki svo. Það sem hins vegar skipti mestu máli í ræðu Eiríks var lýsing hans á viðleitni hópsins til að ná samkomulagi um niðurstöðuna og forðast sératkvæði. Lýsti hann því hvernig dómendur gáfu eftir á sjónarmiðum sínum og sömdu við hina um niðurstöðuna. Að þessu leyti var lýsing hans rétt, enda má sjá dæmi á löngu árabili um að sumir dómaranna skiluðu aldrei sératkvæðum. Dómarnir voru byggðir á samkomulagi, þar sem einhverjir í hópnum féllust á að beita ekki þeim réttarheimildum sem þeir töldu eiga við til að finna rétta niðurstöðu og féllust á að fljóta með öðrum sem töldu að standa ætti að málum á annan veg og þá hugsanlega fyrst og fremst í þágu niðurstöðu sem þeir töldu æskilega. Líkti hann þessu við samninga á vettvangi stjórnmála.

Ég upplifði það svo að þessi vinnubrögð leiddu til agaleysis við dómsýsluna. Það var eins og dómendur færu að trúa því að þeim væri miklu meira heimilt en stjórnarskrá og meginreglur leyfðu. Þannig urðu til dómsniðurstöður sem engan veginn stóðust. Hef ég skrifað um ýmsar þeirra og þá jafnan rökstutt nákvæmlega hvað fór úrskeiðis.

Ég hef kvartað yfir því að gagnrýni minni hafi aldrei verið svarað af þeim sem að verki stóðu. Nú hefur Eiríkur Tómasson, einn úr hópnum, rofið þögnina og staðfest réttmæti þess sem ég hef lýst. Hafi hann þökk fyrir.

Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi dómari við Hæstarétt

Landsréttur var stofnaður með lögum um dómstóla nr. 50/2016 og tók rétturinn til starfa 1. janúar 2018. Ákveðið var að Hæstiréttur skyldi starfa áfram og verða eins konar fordæmisdómstóll sem tæki aðeins mál til meðferðar samkvæmt eigin áfrýjunarleyfum.

Við þessar breytingar varð ljóst að verkefni Hæstaréttar drógust saman svo um munaði. Fastir dómarar við réttinn voru níu fyrir breytinguna, en urðu sjö samkvæmt hinum nýju lögum. Ábendingar komu fram um að þeir þyrftu ekki að vera nema fimm eins og þeir reyndar voru lengst af á síðustu öld. Rétturinn mun sjálfur hafa óskað eftir að dómarar yrðu sjö og var það látið eftir honum.

Hér skal fullyrt að þetta er alger óþarfi. Miðað við umfang starfa réttarins nú ættu dómarar ekki að vera fleiri en fimm sem tækju þá allir þátt í meðferð og afgreiðslu allra mála sem rétturinn dæmir.

Það er satt að segja fremur undarlegt að rétturinn skuli sjálfur hafa viljað að dómararnir yrðu fleiri en þörf er á. Í ljós er komið að þeir eru farnir að gegna umfangsmiklum störfum utan réttarins. Til dæmis eru fjórir þeirra sitjandi í föstum kennarastöðum við lagadeild Háskóla Íslands, þrír sem prófessorar og einn dósent. Þetta er nýtt í sögu réttarins. Í fortíðinni hafa kennarar sem hlotið hafa skipun í Hæstarétt jafnan sagt kennslustöðum sínum lausum. Nefna má í dæmaskyni Ármann Snævarr, Þór Vilhjálmsson, Arnljót Björnsson, Markús Sigurbjörnsson, sjálfan mig og Viðar Má Matthíasson. Fyrsta dæmið um þessa sérkennilegu nýbreytni er Benedikt Bogason, sem gegnir prófessorsstöðu við lagadeild HÍ. Það gera núna líka Björg Thorarensen og Ása Ólafsdóttir. Karl Axelsson er dósent. Þannig sitja nú fjórir af sjö dómurum réttarins í föstum kennslustöðum við lagadeild HÍ.

Það er líka ekki boðlegt það bandalag sem myndast með þessum hætti milli lagadeildar HÍ og réttarins. Deildin hefur því hlutverki að gegna að fjalla með gagnrýnum hætti um dómaframkvæmd í landinu. En þarna eru allir vinir. Þeir gefa út heiðursrit hinum til vegsemdar og sitja saman í nefndum, sem fara með veigamikil völd í dómskerfinu, t.d. við að meta hæfni dómaraefna. Augljós dæmi eru fyrir hendi um misnotkun á þessu síðastnefnda valdi.

Svo gegna dómararnir einnig öðrum aukastörfum sem hljóta að teljast umfangsmikil. Einn er forseti endurupptökudóms. Tveir sitja í réttarfarsnefnd sem hefur að gegna umfangsmiklu starfi við samningu lagafrumvarpa o.fl. Hvernig geta dómarar við Hæstarétt tekið þátt í að semja lagafrumvörp með þessum hætti? Fleiri dæmi um slík aukastörf mætti telja en verður ekki gert hér.

Þá læðist að manni grunur um að að dómararnir í Hæstarétti hafi séð sér leik á borði við stofnun Landsréttar að tryggja sjálfum sér möguleika til aukastarfa sem greiddar eru vænar þóknanir fyrir. Þess vegna hafi þeir viljað vera sjö en ekki fimm eins og við blasti að væri nóg. Væri ekki rétt að Háskóli Íslands upplýsti almenning um launagreiðslur sínar til þessara hæstaréttardómara?

Í 61. gr. stjórnarskrárinnar er að finna ákvæði um dómsvaldið. Þar er gert ráð fyrir að í landinu starfi dómarar, „sem ekki hafa að auk umboðsstörf á hendi.“

Í gegnum tíðina hefur verið litið svo á að dómarar Hæstaréttar hafi verið þeir einu sem þetta gat átt við um. Nú virðist það ekki gilda lengur.

Að lokum skal þess getið að Hæstiréttur hefur því hlutverki að gegna að tilnefna fulltrúa í fjölmargar stjórnir og nefndir í stjórnsýslu. Það hefur vakið athygli manna að þar eru nær eingöngu tilnefndir lögfræðingar sem tengjast beint lagadeild HÍ en nær engir frá Háskólanum í Reykjavík. Klíkuveldið er alls ráðandi. Alþingi ætti að taka á þessu og nema með öllu úr lögum heimildir Hæstaréttar til þessara tilnefninga. Það er líka vandséð hvernig unnt er að tryggja hlutlausa stöðu dómstólsins til verka slíkra nefnda, sem hann sjálfur hefur átt þátt í að skipa, ef á slíkt reynir fyrir dóminum.

Það er löngu kominn tími til að trúnaðarmenn almennings á Íslandi átti sig á þeirri sjálfsþjónkun sem ríkir í starfi æðsta dómstóls þjóðarinnar og grípi til ráðstafana til að uppræta hana.

Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi dómari við Hæstarétt Íslands

Það hefur vakið athygli á undanförnum misserum að Arnar Þór Jónsson héraðsdómari hefur oftsinnis skrifað blaðagreinar um viðhorf sín til hinnar lagalegu aðferðar sem og stundum um önnur þjóðfélagsmál sem til meðferðar hafa verið í þjóðfélaginu. Að baki greinum Arnars hefur ávallt legið djúp hugsun og málefnalegur heiðarleiki. Að þeim hefur verið mikill fengur fyrir almenning.

Nú berast þau tíðindi að Arnar hafi sagt sig úr Dómarafélagi Íslands „vegna ágreinings um tjáningafrelsi dómara og efni siðareglna félagsins.“ Gegnum þetta má lesa að aðrir félagsmenn í DÍ hafi amast við skrifum Arnars og vilji meina dómurum að tjá sig um þjóðfélagsmálin.

Þetta eru kostuleg tíðindi. Auðvitað njóta dómarar allra sömu mannréttinda og aðrir borgarar, þ.m.t. tjáningarfrelsis. Hafi þeir skoðanir á málefnum sem deilum valda í þjóðfélaginu, t.d. um innfluttar reglur um orkupakka, er auðvitað heppilegt að þeir tjái þær opinberlega. Vitneskja um slíkar skoðanir getur síðan valdið því að dómari sem tjáir sig geri sig vanhæfan til að sitja í dómi í máli þar sem kann að verða tekist á um málefnið sem um ræðir. Öllu réttlæti er þá fullnægt með því að málsaðilar geta gert kröfu um að dómarinn víki sæti ef á þetta reynir. Þeir hafa nefnilega fengið að vita um skoðanir dómarans í tíma.

Nú skulu menn ekki telja eitt augnablik að starfandi dómarar í landinu hafi ekki skoðanir á margvíslegum ágreiningsefnum sem uppi eru í samfélaginu á hverjum tíma. Þær hafa þeir allir og oft getur verið mikill tilfinningahiti í sálum þeirra, þó að þeir hafi aldrei tjáð sig opinberlega um slíkar skoðanir sínar. Flestir þeirra hika ekki við að taka sæti sem dómarar í málum þar sem reynir á slík ágreiningsefni. Þetta finnst þeim í lagi, þar sem enginn veit um þessar skoðanir. Hið sama gildir þegar þeir eiga beinna hagsmuna að gæta sem enginn veit um, eins og dæmin sanna. Þeir ganga svo margir í dómsstörf blygðunarlaust í þágu þeirra viðhorfa sem þeir aðhyllast eða hagsmuna sem þeir eiga. Væri nú ekki betra að þeir hefðu kunngjört opinberlega um slík atriði sín, svo að aðilar dómsmálanna geti þá krafist þess að þeir víki sæti ef þeim þykir tilefni til?

Muna menn til dæmis eftir upplýsingunum sem komu fram fyrir nokkrum árum, um að fjöldi dómara hefði átt fjárhagsmuna að gæta sem fóru forgörðum við bankahrunið 2008? Þeir hikuðu samt ekki við að taka sæti sem dómarar í málum, þar sem menn voru sóttir til saka fyrir að hafa valdið hruninu og þar með tapi þeirra. Um þetta vissi enginn fyrr en löngu eftir að dómar voru gengnir. Nú eru að koma slag í slag óskir frá Strassburg um upplýsingar um fjárhagsmuni dómara sem svona stóð á um.

Er þetta ekki dásamlegt? Svo sitja þessir sömu dómarar á fundum í DÍ og amast við því að aðrir dómarar komi fram af þeim heilindum sem þeir sjálfir forsmáðu. Má ég frekar biðja um grandvaran og hugsandi mann eins og Arnar Þór Jónsson í dómarasæti.

Þess skal getið að siðareglur dómaranna voru settar á aðalfundi í nóvember 2017. Þar er m.a. að finna reglu sem mælir fyrir um háttsemi dómara sem látið hafa af störfum. Það eina sem vantaði í regluna var nafn mitt. Ég var samt ekki félagi í þessu félagi eftir að ég lét af störfum sem hæstaréttardómari á árinu 2012.

Það eru miklir grínistar sem sækja aðalfundi Dómarafélags Íslands til að setja dómurum siðareglur.

Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi dómari við Hæstarétt Íslands.