september 2020

Í fyrra stóð Róbert Spanó íslenski dómarinn við Mannréttindadómstól Evrópu að furðulegum dómi í máli gegn Íslandi. Það mál varðaði skipun dómara í Landsrétt. Þar átti íslenski dómarinn hlut að dómi MDE á hendur heimalandi sínu með þeirri niðurstöðu að Landsréttur hefði ekki verið skipaður samkvæmt lögum. Þetta sáu allir lögfróðir menn að var staðleysa. Skipan dómsins fór að öllu leyti fram samkvæmt lögum og hafa allar valdastofnanir á Íslandi staðfest að svo sé, Alþingi, ráðherra, Hæstiréttur (mál nr. 10/2018) og meira að segja forseti Íslands. Enginn réttur var brotinn á kæranda sem hafði játað ölvunarakstur og var ákveðin refsing fyrir það.

Á sama tíma hefur Róbert Spanó staðið að því að vísa frá MDE fjölda kærumála frá Tyrklandi, þar sem m.a. dómurum var vikið úr starfi í stórum stíl fyrir þær sakir að vilja ekki þýðast harðstjórann Erdógan. Svo bítur Róbert Spanó höfuðið af skömminni með því að þiggja boð til Tyrklands til að hitta Erdógan og láta þar sæma sig heiðursnafnbót, allt undir forsjá harðstjórans. Þetta er ótrúleg atburðarás, ekki síst þegar málið gegn Íslandi er skoðað til samanburðar.

Ekki er auðvelt að ráða í ástæðurnar fyrir framferði þessa dómara. Hann virðist helst vera í einhverjum pólitískum og persónulegum leik, þar sem lög og réttur skipta hann ekki miklu máli.

Það er orðið ljóst að Róbert Spanó er með Tyrklandshneykslinu búinn að skaða Mannréttindadómstól Evrópu með þeim hætti að honum ber siðferðileg skylda til að biðjast lausnar; a.m.k. ef hann metur hag dómstólsins meira en eigin hégómagirnd.

Ég spái því að hann muni samt ekki gera þetta. Hann mun bregðast við eins og svo margir gera við hliðstæðar aðstæður. Forherðast og sitja sem fastast.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Hafa menn leitt hugann að því hversu mjög félög og flokkadrættir eru sterkar frumforsendur fyrir alls kyns ágreiningi og voðaverkum manna? Hóphyggjan er fyrirbæri sem rænir menn heilli hugsun og hindrar þá í að taka ábyrgð á sjálfum sér. Það er svo miklu auðveldara að taka þátt í einhverju sem hópurinn gerir. Félagar í hópnum þurfa ekki að taka persónulega ábyrgð á háttsemi hans. Nóg er að vísa til þess að hópurinn hafi tekið afstöðu og félagarnir í hópnum styðji hana. Þetta er líka stundum nefnt hjarðhegðun, sem er lýsandi orð fyrir svona breytni.

Mér er nær að halda að hóphyggjan sé ráðandi háttur í samfélagi mannanna. Menn eru með einum hópi og þá gegn öðrum. Styrjaldir eru t.d. reknar í nafni hópa. Ein þjóð ræðst á aðra og drepur sem mest hún má. Þeir sem drepnir eru hafa fæstir nokkru sinni gert á hluta þeirra sem drepa. Þeir sem tilheyra einni þjóð standa saman og þá eftir atvikum gegn öðrum þjóðum. Persónuleg háttsemi og ábyrgð kemur sjaldnast við sögu. Sama má segja um trúarhópa, sem reglulega fremja illvirki á fólki úr öðrum hópum. Nú er frá því sagt að mörgum, jafnvel flestum, almennum borgurum í Þýskalandi Hitlers hafi verið kunnugt um útrýmingu gyðinga en ekki látið málið samt neitt til sín taka.

Og innan vébanda þjóðanna byggist mannlífið á hóphyggju. Menn eru sýknt og heilagt að leggja málstað lið bara fyrir þá sök að þeir tilheyra hópnum sem færir hann fram. Í félögum er mjög oft kallað eftir samstöðu félagsmanna um svonefnd baráttumál þeirra. Þá er verið að biðja félagsmennina um að leggja ekki sjálfstætt mat á það sem um ræðir, heldur einfaldlega styðja það á grundvelli hóphyggjunnar. Og það dugar flestum. Þeir þurfa ekki að finna nein önnur rök fyrir afstöðunni en þau að hópurinn hafi hana.

Á vettvangi stjórnmála háttar oftast svo að flokkarnir hafa afstöðu sem fulltrúum á þeirra vegum er talin bera skylda til að fylgja. Allt að einu er skýrt á það kveðið í stjórnarskrá að alþingismenn séu eingöngu bundnir við sannfæringu sína (48. gr.). Hollustan við hópinn (flokkinn) tekur þessu samt oftast fram. Segja má að slík hóphyggja sé að hluta til nauðsynleg, þar sem mynda þarf hópa til að unnt sé að hafa skikk á landstjórninni. Þetta gengur samt oftast miklu lengra en nauðsyn krefur.

Og fjölskipaðir dómstólar eru ofurseldir hóphyggjunni. Þar eru dómar oftast kveðnir upp án þess að einstakir þátttakendur í hópnum geri sérstaklega grein fyrir sinni afstöðu og rökum fyrir henni. Samt eiga þeir aðeins að beita réttarheimildum, eins og þeir skilja þær, við úrlausn málanna. Sumir dómarar hafa meira að segja kveðið upp úr um að samstaða innan hópsins sé sérstakt keppikefli. Þessi aðferðafræði felur það í sér að niðurstaða dómsmála ræðst fremur af samningum innan hópsins en af beitingu réttarheimilda. Dómari sem fékk að ráða í síðustu viku skuldar hinum samstöðu í þessari svo ekki hallist á í hópnum. Aðilar dómsmálanna verða fórnarlömb hóphyggjunnar.

Þó að fallast megi á að hópar séu að vissu marki nauðsynlegir og gagnlegir, ætti það sem við getum kallað einstaklingshyggju að ráða miklu meiru um hagi okkar og afstöðu. Menn eiga að taka sjálfir afstöðu til málefna í miklu ríkari mæli en nú er og vera tilbúnir til að taka ábyrgð á þeirri afstöðu. Mér er nær að halda að styrjöldum og hernaðarlegum voðaverkum myndi fækka í heiminum ef menn tækju upp þennan hugsunarhátt í miklu ríkari mæli en nú er gert og legðu hóphyggjuna til hliðar sem almennan lífsmáta, eins og hún svo sannarlega er nú.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður

Þessa dagana eru sagðar af því fréttir að Róbert Spanó, sem nú gegnir embætti forseta Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE), hafi sérstaklega verið heiðraður af Tyrkjum. Var honum boðið til Tyrklands þar sem hann var sæmdur nafnbót heiðursdoktors við háskólann í Istanbúl, auk þess sem hann átti fund með Erdogan forseta Tyrklands.

Þetta eru vond tíðindi. Sérstaklega að dómarinn skuli þiggja svona fjólur af ríki sem allir vita að reglulega forsmáir vernd mannréttinda og hefur þurft að verjast fjölmörgum kærum fyrir MDE undanfarin misseri, m.a. fyrir brot á tjáningarfrelsi borgara sinna.

Þegar Róbert var spurður um ástæður þess að hann tók við þessum gælum, svaraði hann því til að hefð væri fyrir því að dómarar við dómstólinn gerðu það þegar aðildarríki ætti í hlut. Svarið er frekar bágborið svo ekki sé meira sagt.

Í raun ættu dómarar við MDE aldrei að þiggja svona viðurkenningar frá aðildarríkjunum. ALDREI. Ríkin eru aðilar til varnar í kærumálum sem berast til dómstólsins. Það er því ekki við hæfi að dómarar taki við atlotum þeirra. Slíkt hlýtur að rýra traust manna til dómstólsins. Allra helst á þetta við þegar í hlut á ríki sem er blóðugt upp fyrir axlir af mannréttindabrotum sínum eins og Tyrkir eru. Róbert hefði hreinlega átt að nota þetta tækifæri til að uppræta hefðir af þessum toga, hafi þær yfirhöfuð verið fyrir hendi.

Hvers vegna heldur Róbert Spanó að Tyrkir hafi viljað hengja á hann orðu? Dettur honum ekki í hug að það kunni að vera vegna viljans til að gera hann vinveittan þeim stjórnvöldum í þessu landi, sem sífellt þurfa að verja hendur sínar fyrir dómstólnum? Mun hann láta það eftir þeim?

Það er auðvitað forsmán ef dómarar við dómstólinn eru svo hégómlegir að vilja þiggja svona viðurkenningar fremur en að afþakka þær í þágu þeirra hagsmuna sem þeim hefur verið trúað fyrir að gæta í þágu almennra borgara í aðildarríkjum að dómstólnum. Það er sorglegt að íslenski dómarinn við dómstólinn skuli falla á kaf í þennan pytt. Vonandi drukknar hann ekki.

Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður